تاثیر و عوارض بلند مدت ویروس کرونا بر بدن چیست؟

بیشتر افرادی که به بیماری کووید-19 (COVID-19 ) دچار می‌گردند، در اغلب موارد بین 2 تا 6 هفته بهبود می‌یابند، اما برخی نیز نشانه‌های ماندگاری را تجربه می‌نمایند. افرادی که به بیماری کرونای شدید مبتلا می‌شوند ممکن است عوارضی را تجربه کنند که مستلزم بستری شدن در بیمارستان یا دریافت خدمات توانبخشی، یا هر دو، باشد. علاوه بر تاثیرات فیزیکی و جسمانی کووید-19، افراد تغییراتی در سلامت روانی خود نیز ممکن است تجربه نمایند. در این مقاله با استناد به منابع در دست و علمی ، همچنین گزارش‌ پرونده‌های پزشکی روی تاثیرات بلند مدتی که بیماری کرونا بر سلامت جسم و روان خواهد گذاشت به موضوع  "تاثیر و عوارض بلند مدت ویروس کرونا بر بدن چیست؟" خواهیم پرداخت .

▪ تاثیر و عوارض بلند مدت ویروس کرونا بر بدن چیست ؟

کووید-19 یک بیماری نوظهور است و پژوهشگران در مورد عوارض و تاثیر بلند مدت آن روی بدن ، در دوران پس از آغاز و بهبود بیماری تردید دارند. محققان فرض نمودند که ویروسِ عاملِ کووید-19و کروناویروس‌سندرم‌حادتنفسی۲ (SARS-CoV-2) می‌تواند اثرات مشابهی با سایر کروناویروس‌ها ایجاد نماید،همانند ویروس‌هایی که سبب بروز سندرم تنفسی‌حاد شدید(SARS) و سندرم تنفسی خاورمیانه (MERS) می‌شوند. 

بر اساس پژوهشی که در سال 2020 (1) انجام شد، حدود 30 درصد از افرادی که از سارس یا مرس شدید بهبود پیدا می‌کنند دچار اختلال‌های ریوی بلند مدت می‌شوند. در مطالعه‌ای که در سال 2009 انجام شد ، مشخص گردید که حدود 40درصد افرادی که از سارس جان سالم به در برده‌اند، همچنان خستگی مفرط مزمن(Chronic fatigue) را به طور متوسط تا حدود 3 سال و نیم بعد نیز تجربه می‌کنند (2) .

▪ تاثیر و عوارض خفیف یا متوسط بلندمدت بیماری کرونا بر بدن :

در مواردی که افرادمبتلا به کووید-19 نشانه‌های خفیف یا متوسطی را تجربه می‌نمایند ، این علائم به خودی‌خود بهبود می‌یابد،اما در برخی از افراد ، نشانه‌های پایداری ایجاد می‌شود که حتی پس از بهبودی عفونت اولیه می‌تواند شدید باشد. زمانی که این نشانه‌ها به طول بیانجامد، این مساله تحت عنوان «کوویدبلندمدت-Long COVID» تفسیر می‌گردد یا شخصی که بدان مبتلا شده است را با عنوان «ناقل بلند مدت-Long Hauler» اشاره می‌کنند.این شرایط که تحت عنوان «کووید-طولانی» یا «کووید- بلند مدت» شناخته می‌شود، تاثیر ناتوان کننده‌ای بر زندگی افراد دارد و ماجراهای خستگی بعد از حتی یک پیاده‌روی کوتاه اکنون شایع هستند. تاکنون، تمرکز بر نجات جان‌ها در طول همه‌گیری بوده است، اما اکنون در حال رسیدن به این درک هستیم که افراد با عواقب بلندمدت عفونت کووید-19 روبرو هستند. با این وجود حتی پرسش‌های ابتدایی مانند این که چرا افراد به کووید طولانی مبتلا می‌شوند یا این که آیا تمامی بیماران به طور کامل بهبود پیدا می‌کنند، بدون پاسخ باقی مانده است.

هیچ تعریف پزشکی یا فهرست نشانه‌هایی وجود ندارد که در تمام بیماران مشترک باشد، دو بیمار مبتلا به کووید طولانی می‌توانند تجربه‌های بسیار متفاوتی داشته باشند.

مشکلات سلامت روان نیز گزارش شده‌اند که شامل افسردگی، اضطراب، و عدم تمرکز فکر می‌باشند.

افراد مبتلا به بیماری کرونا خفیف یا متوسط اغلب با پیشروی بیماری این موارد را گزارش می‌کنند:

• خستگی مفرط
• ضعف عضلانی
• تب خفیف
• مشکل تمرکز
• افت حافظه
• تغییرات خلق و خو
• اختلال در خواب
• سردرد
• احساس گز گز و سوزن سوزن شدن
• اسهال
• استفراغ
• از دست دادن حس چشایی و بویایی
• گلودرد
• مشکلات بلع
• بثورات پوستی (راش‌های پوست)
• کم آوردن نفس
• درد قفسۀ سینه
• تپش قلب
• آغاز دوبارۀ دیابت یا فشار خون بالا

این نشانه‌ها ممکن است هفته‌ها یا ماه‌ها پس از آن که بدن از ویروس پاک می‌شود، باقی بمانند (3). به نظر می‌رسد تمامی افراد، من جمله افراد جوان و اشخاصی که مشکلات سلامتی قبلی ندارند، می‌توانند به کووید بلند مدت دچار شوند. با استناد به یک نظر سنجی تلفنی، سازمان بهداشت جهانی (WHO) ، 20 درصد افراد 18 تا 34 ساله ، نشانه‌های بلندمدت را گزارش نمودند (4).

▪ تاثیر و عوارض شدید بلندمدت بیماری کرونا بر بدن :

بنا بر استناد آمار سازمان بهداشت جهانی، حدود 10 تا 15 درصد افرادی که به بیماری کرونا مبتلا می‌شوند، نشانه‌های شدیدی را تجربه می‌کنند و حدود 5 درصد آن‌ها به صورت حاد درگیر با این بیماری می‌گردند. افرادی که نشانه‌های شدید دارند نیز می توانند کووید بلندمدت را تجربه نمایند. علاوه بر این ، افرادی که با گونۀ شدیدتر از بیماری دست‌وپنجه نرم می‌کنند ، ممکن است بیشتر دچار عوارض شوند. 

مطابق با اعلام سازمان‌بهداشت‌جهانی(WHO)، این عوارض می‌تواند شامل آسیب به این اندام‌ها شوند:

1. ریه‌ها : پژوهشی در سال 2020 نشان داد که افراد مبتلا به بیماری کرونا شدید اغلب با نشانه‌های فیبروز ریوی، ترخیص می‌شوند. در برخی افراد این حالت می‌تواند به مشکلات تنفسی بلندمدت منجر شود.(5)

2. قلب : براساس بازبینی‌ای که در ماه ژوئن سال 2020 انجام شد، 20 تا 30% افرادی که به دلیل ابتلا به بیماری کرونا بستری می‌شوند، نشانه‌هایی دارند دال بر این که بیماری بر ماهیچه‌های قلب آن‌ها تاثیر گذاشته است. محققان مشاهده کردند که در برخی بیماران، کووید- 19 همچنین می‌تواند باعث میوکاردیت و التهاب ماهیچۀ قلب شود.(6)

3. سیستم عصبی: طی مطالعه‌ای که در ماه آوریل سال 2020 روی 214 نفر شرکت کننده انجام شد، مشخص گردید که افراد مبتلا به کووید-19 شدید ، احتمالاً تظاهرات عصبی مانند سرگیجه ، درد عصبی و اختلال هوشیاری را تجربه می‌کنند.(7)

در حال حاضر ، پزشکان از این که عوارض اشاره‌شده در طولانی مدت چگونه روی افراد تأثیر گذار است ، اطمینان ندارند. اما نکتۀ دیگری که اشاره به آن شاید در این بحث به‌جا باشد در مورد بیمارانی است که در بیمارستان بستری شده و به ونتیلاتور نیاز پیدا نموده و مشکلات دیگری را نیز تجربه می‌کنند.

در همین راستا پژوهشگران طی یک بررسی، عوارض زیر را برای درمان توسط ونتیلاتور مشاهده نمودند:

• لب پرشدن دندان‌ها
• جراحت و آسیب لب‌ها، زبان، یا گلو
• آسیب به تارهای صوتی
• عفونت
• هیپوکسی (کمبود اکسیژن در بافت‌های بدن)
• افت فشار خون
• تخریب ریه
• اختلالِ ریتم قلب

افرادی که پس از ابتلا به کووید-19 بیمارستان را ترک می‌نمایند به حمایت و توانبخشی مداوم نیاز دارند تا به بهبودی آن‌ها کمک کند.(8)

▪ لخته‌های خون و مشکلات عروق خونی در بیماری کرونا:

در بیماری کرونا احتمال انباشتگی سلول‌های‌خونی و تشکیل لخته افزایش پیدا می‌کند و درنهایت لخته‌های بزرگ منجر به حملات قلبی و سکتۀ مغزی خواهند شد، این باور وجود دارد که بسیاری از آسیب‌های قلبی ناشی از کووید-19، بر اثر لخته‌های بسیار کوچکی است که سبب انسداد مویرگ‌ها در ماهیچۀ قلب می‌شوند.

سایر اندام‌هایی که تحت تاثیر لخته‌های خونی قرار می‌گیرند عبارتند از ریه‌ها، پا، کبد، و کلیه‌ها می‌باشند. بیماری کرونا همچنین می‌تواند سبب ضعف عروق خونی گشته که به مشکلات بلند مدت مرتبط با کبد و کلیه منجر می‌شود. (9)

▪ مشکلات خلق و خو در بیماری کرونا : 

افرادی که با نشانه‌های شدید بیماری کرونا اغلب در بخش مراقبت‌های ویژۀ بیمارستان، بستری گشته و به کمک ونتیلاتور و سایر روشهای دارویی، تحت درمان قرار می‌گیرند. صرفاً جان سالم به در بردن از این تجربه می‌تواند احتمال ابتلای فرد به اختلال تنش زای پس از رویداد(PTSD)، افسردگی و اضطراب را افزایش دهد.

از آن‌جا که پیش‌بینی عوارض،تاثیر و نتایج بلند مدت بیماری کرونا در هاله‌ای از ابهام است، پژوهشگران به‌ناچار، در پی تاثیرات بلند مدتی هستند که در ویروس‌های مرتبط، مانند سندرم تنفسی حاد شدید (سارس) دیده شده است.

بیشتر افرادی که از بیماری سارس بهبود پیدا کرده‌اندبه سندرم خستگی مزمن نیز دچار گشته‌اند، اختلالی پیچیده که با خستگی شدید و فعالیت فیزیکی یا ذهنی تشدید می‌شود و با استراحت بهبود پیدا نمی‌کند. همین مساله می‌تواند در مورد بیماران بهبودیافته از کووید-19 نیز صادق باشد.(10)

▪ عوارض و تاثیرهای بلند مدت کرونا بر بدن که همچنان ناشناخته‌اند:

همچنان مسائل بسیاری در مورد این که چگونه بیماری کرونا در طی زمان بر روی افراد تاثیر می‌گذارد ، ناشناخته است. بااین‌حال محققان معتقدند که پزشکان به دقت افرادی را که به این بیماری مبتلا شده‌اند را تحت نظر گرفته تا متوجه گردند اندام‌های بدن آن‌ها پس از بهبودی چگونه عمل می‌نماید.

لازم به یادآوری است که بیشتر بیماران مبتلا به کووید-19 به سرعت بهبود می‌یابند ،اما عوارض و مشکلات مبهم احتمالی بلندمدت ناشی از کووید-19، کاهش شیوع بیماری را پراهمیت‌ می‌نماید که با اقدام‌های احتیاطی مانند استفاده از ماسک، اجتناب از حضور در مکان‌های پرازدحام، و پاکیزه نگاه داشتن دستان عملی خواهد شد. (11)

▪ عوارض و تاثیر بلند مدت بیماری کرونا بر سلامت روان:

شیوع بیماری کووید-19 در یک مقیاس برجسته و بزرگ بر سلامت روان تمامی مردم جهان تاثیر منفی داشته که بسیار واضح و آشکار است. برهمین اساس طی بررسی که در آگوست سال 2020 صورت پذیرفت(12) افراد زیادی افزایش استرس، اضطراب، افسردگی، و اختلال خواب را در واکنش به این همه‌گیری تجربه نمودند.

برخی عوامل که می‌توانند به مشکلات سلامت روان در خلال همه‌گیری منجری شوند عبارتند از:

• انزوا و تنهایی
• دشواری انجام کار یا از دست دادن شغل
• مشکلات مالی
• بیماری شدید یا طولانی‌مدت
• مشکلات سلامت جسمانی یا روانی قبلی
• درمان پزشکی اورژانسی
• اندوه و غم

تاثیر تجربۀ این دوران می‌تواند طولانی‌مدت باشد، به ویژه اگر فرد ناراحتی شدید یا مداومی را تجربه نموده باشد. این مساله می‌تواند سبب آسیب روانی یا اختلال‌تنش‌زای‌پس‌از رویداد شود.تحقیقات همچنین نشان می‌دهد که افراد هنگام استفاده از دستگاه تنفس یا ونتیلاتور به دلیل وابستگی به دستگاه برای تنفس ، استرس شدیدی را تجربه نمایند. برخی از افراد پس از درمان با ونتیلاتور نیز دچار اختلالات افسردگی می‌شوند(13).

▪ چند نفر به کووید بلند مدت مبتلا می‌شوند؟

مطالعه‌ای روی 143 نفر در بزرگترین بیمارستان شهر رم، که در ماه جولای در نشریۀ انجمن پزشکی آمریکا (14) منتشر شد، بیماران را پس از آن که ترخیص شدند تحت پیگیری قرارداد و نشان داد 87 درصد، حدود دو ماه بعد حداقل یک نشانه داشتند و بیش از نیمی از آن‌ها هنوز به خستگی مفرط دچار بودند. البته، این مطالعات تنها بر اقلیت افرادی که کارشان به درمان در بیمارستان می‌کشد تمرکز دارد.

اپلیکیشنی با نام (COVID Symptom Tracker) دنبال کنندۀ نشانه‌های کووید-19 که مورد استفادۀ چهارمیلیون نفر در انگلستان می‌باشد، دریافت 12درصد افراد هنوز پس از گذشت 30 روز همچنان با نشانه‌ها درگیر هستند. جدیدترین داده‌های منتشر نشدۀ آن حاکی از آن است که یک در 50 نفر (2%) از تمام افراد آلوده بعد از گذشت 90 روز نشانه‌های کووید طولانی را دارند.

▪ آیا کووید بلندمدت بر اثر کووید شدید رخ می‌دهد؟

نیمی از افراد مورد مطالعه در ایرلند، همچنان پس از گذشت 10 هفته از آلوده شدن توسط ویروس کرونا خستگی مفرط دارند،یک سوم قادر نبودند از نظر فیزیکی سر کار خود بازگردند.پزشکان نتوانستند یک رابطۀ قاطعانه بین شدت عفونت و خستگی مفرط پیدا کنند، خستگی شدید تنها یکی از علائم کووید طولانی است.

▪ ویروس چگونه سبب ابتلا به کووید طولانی می‌شود؟

در این برهه از زمان ،نظرات متفاوتی وجود دارند، اما پاسخ قاطعی در دست نیست.این احتمال وجود دارد که ویروس از بیشتر فضای بدن پاک شده باشد، اما در برخی فضاهای کوچک باقی بماند. پژوهشگران دانشگاه کینگ لندن این گونه عنوان می‌نمایند که برای نمونه اگر هنوز اسهال بلند مدت وجود داشته باشد ، بنابراین می‌توان ویروس را در روده یافت، اگر از دست دادن حس بویایی وجود دارد، وجود ویروس در اعصاب را می‌توان فرض نمود ، این‌گونه می‌توان نتیجه گرفت که وجود ویروس می‌تواند عاملی باشد که مشکل را به وجود آورده است.

ویروس کرونا می‌تواند به طور مستقیم گونه‌های گسترده‌ای از سلول‌ها را در بدن دچار عفونت نماید و یک واکنش ایمنی بیش از اندازه واکنشی به وجود بیاورد و سبب بروز آسیب در تمام بدن آسیب گردد. یک تصور بر این است که سیستم ایمنی پس از ابتلا به کووید به حالت عادی برنمی‌گردد و این موضوع سبب بروز اختلالات در سلامتی می‌شود(15). همچنین ممکن است عفونت شیوۀ عملکرد اندام‌ها را تغییر دهد. این مساله در مورد ریه‌ها در صورتی که اثر زخم بر روی آن‌ها باقی بماند آشکار است(مشکلات بلند مدت پس از عفونت با سارس یا مرس مشاهده شده‌اند)(16) .

اما ممکن است کووید متابولیسم افراد را نیز تغییر دهد. گزارش‌هایی حاکی از این موضوع بوده است که افراد پس از ابتلا به دیابت در نتیجۀ کووید، در تلاش برای کنترل سطح قند خونشان بودند(17) و پیش از این گزارش‌هایی نیز پیرامون بیماری سارس وجود داشته که منجر به تغییر شیوۀ عملکرد چربی‌ها توسط بدن حداقل به مدت 12 سال شد.(18) 

▪ ماندگاری عوارض بلندمدت ویروس کرونا، درماندگی بیماران:

این گونه فرض کنیم که ناگهان به بیماری کرونا مبتلا شده‌اید. برای چندین هفته بیماری شدت یافته و هر روز صبح پس از برخاستن در اضطراب روند پیشرفت بیماری هستید. اما پس از گذران دوران اوج بیماری ، هر روز نشانه‌های حاد و معمول بیماری مانند تب ، سرفه‌های شدید ،تنگی‌نفس رو به بهبودی است. شما در حال پیروز شدن هستید و یک بیماری خطرناک را شکست می‌دهید و دیگر تعجب نمی‌کنید که ممکن است هر روز آخرین لحظات زندگی شما باشد. یکی دو هفته دیگر ، شما خود قدیمی خود خواهید بود. اما هفته‌ها گذشته و در حالی که حادترین نشانه‌ها بهبود یافته‌اند ، شخص همچنان ، به وضعیت سالم پیش از بیماری بازنگشته ، ممکن است هفته‌ها و ماه‌ها پس از درگیری با عفونت ناشی از SARS-CoV-2 ، برخی از افراد هنوز با خستگی خرد‌کننده ، آسیب ریه و سایر نشانه‌های " کووید بلندمدت" دست و پنجه نرم کنند. اسکن‌های ریه از نخستین نشانه‌های بروز این مشکل هستند. در هفته‌های نخست همه‌گیری ویروس‌کرونا، از همکاران ایرانی شاغل در دانشگاه کالیفرنیا ، دکتر علی غلامرضانژاد رادیولوژیست بالینی متوجه شد برخی از افرادی که از عفونت کووید-19 پاک شده‌اند، همچنان نیز نشانه‌های مشخص آسیب را دارند و گاهی اوقات اثر زخم هرگز از بین نمی‌رود.

این گروه از پژوهشگران در ماه ژانویه ردیابی بیماران را با استفاده از (CT) جهت بررسی ریه‌های آنها آغاز نمودند.بیش از یک ماه پس از بهبودی ، 33 نفر از این افراد را پیگیری نمودند و ارزیابی‌ها حاکی از مرگ بافتی (Tissue Death) بیش از یک سوم آن‌هاست که به زخم‌های آشکار منجر شده است. این تیم پزشکی قصد دارد تا این گروه از بیماران را به مدت چند سال مورد پیگیری قرار دهد.این موضوع شایان ذکر است که اطلاعات بالا هنوز به طور رسمی منتشر نگردیده‌است.

به احتمال زیاد این بیماران نمایندۀ یکی از بدترین سناریوها هستند، زیرا کار بیشتر افراد دچار عفونت به بیمارستان نمی‌کشد، محققان معتقدند که نرخ کلی این آسیب ریوی میان مدت خیلی کمتر است و نزدیک‌ترین تخمین آنها کمتر از 10 درصد است. به هر جهت، با توجه به این که مشخص شده است تا به الان 55.6 میلیون نفر دچار عفونت شده‌اند (30 آبان)، و این که ریه‌ها تنها یکی از قسمت‌هایی هستند که آسیب به آن‌ها تشخیص داده شده‌است، حتی این درصد بسیار اندک حاکی از این است که صدها هزار نفر عواقب ماندگاری را تجربه می‌کنند.

پزشکان در حال حاضرنگران این موضوع هستند که همه‌گیری به موج انبوهی از مردم که در حال نبرد با بیماری و ناتوانی‌ها هستند منجر خواهد شود. بیماری نوپدید که همچنان تاثیرات بلند مدت آن در پرده‌ای از ابهام است.برخی از آسیب‌ها ناشی از اثرات جانبی روند درمان‌ مانند لوله‌گذاری است، در حالی که سایر مشکلات ماندگار می‌توانند ناشی از خود ویروس باشند. اما مطالعات اولیه و تحقیقات موجود در مورد سایر ویروس‌های کرونا حاکی از این هستندکه ویروس می‌تواند به چند اندام آسیب زده و سبب نشانه‌های غافلگیرکننده‌ای شود.

اما افرادی که با عفونت شدیدتری روبرو شده‌اند، ممکن است آسیب بلند مدت را نه تنها در ریه‌های خود، بلکه در قلب، سیستم ایمنی، مغز و سایر اندام‌ها تجربه نمایند. شواهد حاصل از شیوع‌های پیشین ویروس کرونا، به ویژه اپیدمی سندرم تنفسی حاد (SARS) حاکی از این است که این تاثیرات می‌توانند تا چند سال باقی بمانند.

و اگرچه در برخی موارد شدیدترین عفونت‌ها نیز سبب اثرات بلندمدتِ حاد می‌شوند، حتی موارد خفیف نیز می‌توانند اثراتی در بر داشته باشند که زندگی فرد را تغییر دهند و از جملۀ آن به سندرم خستگی مفرط مزمن می‌توان اشاره نمود.

بسیاری از محققان اکنون در حال مطالعه و پیگیری افرادی که به عفونت SARS-CoV-2 ، ویروس عامل کووید 19،هستند. بسیاری از این تحقیقات بر آسیب به اندام‌ها یا دستگاه‌ها متمرکز شده‌اند؛ در انگلستان، هدف مطالعۀ پس از بستری کووید (PHOSP-COVID) پیگیری 10.000 بیمار به مدت یک سال از طریق آنالیز فاکتورهای بالینی، مانند آزمایش‌های خون و اسکن، و جمع آوری داده‌های حاصل از نشانگرهای زیستی (بیومارکرها) است. مطالعۀ مشابهی نیز بر روی صدها نفر طی دو سال در آمریکا در اواخر ماه جولای آغاز شده‌است. این یافته‌ها در درمان افرادی که نشانه‌های پایدار دارند و تلاش برای پیشگیری از عفونت‌های جدید حاصل از ماندگاری بیماری بسیار حیاتی خواهدبود.

طی چند ماه نخست همه‌گیری، زمانی که دولت‌ها تقلا کردند تا جلوی شیوع را با اعمال قرنطینه بگیرند و کادردرمان در تلاش برای آمادگی مقابله با خیز موارد ابتلا بودند، بیشتر تحقیقات روی درمان یا پیشگیری از عفونت متمرکز بود.

پزشکان به خوبی از این موضوع آگاه بودند که عفونت‌های ویروسی می‌توانند به بیماری مزمن تبدیل شوند، اما بررسی این مورد در اولویت نبود. در آغاز شرایط بسیار حاد بود، و اکنون جامعۀ جهانی دریافته که ممکن است مشکلات بیشتری نیز وجود داشته باشند و به شدت به مطالعات بلند مدت نیاز خواهند داشت.(19)

مکانی که به‌طور مشخص باید برای بررسی آسیب بلند مدت در نظر گرفته شود ریه‌ها هستند، زیرا کووید-19 به عنوان یک عفونت تنفسی آغاز می‌شود.پژوهشگران تصاویر سی‌تی ریۀ 919 بیمار از اندک مطالعات منتشر شده‌ای که به بررسی آسیب ریوی ماندگار پرداخته‌اند، را آنالیز کردند و دریافتند که لوب‌های تحتانی ریه‌ها محلی هستند که اغلب آسیب می‌بینند. اسکن‌ها با کمک (Opaque Patches) التهاب را نشان دادند که تنفس را در طول تمرین پایدار دشوار می‌نماید(تصویر زیر). آسیبِ مشهود اغلب پس از دو هفته کاهش می‌یابد. در یک پژوهش که در اتریش انجام پذیرفت نشانگر این بود که آسیب با گذشت زمان کمتر می‌شود: 88% بیماران 6 هفته پس از آن که از بیمارستان مرخص شدند دچار آسیب مشهود بودند، اما ظرف 12 هفته این میزان به 56% کاهش یافت(20).

اما در عین‌حال نیز ممکن است از بین رفتن نشانه‌ها مدت زمان زیادی به طول بیانجامد؛ پژوهش‌هایی نیز که به پیگیری افرادی که بستری شده بودند می‌پرداخت ، حاکی از آن بود که حتی یک ماه پس از ترخیص آن‌ها، بیش از 70درصد گزارش کردند از تنگی نفس رنج می‌برند و 13.5درصد همچنان در خانه از اکسیژن استفاده می‌کردند.(21)

شواهد به دست آمده از افرادی که با سایر انواع ویروسِ کرونا دچار عفونت شده بودندحاکی از این است که آسیب مدتی طول خواهد کشید. محققان چینی در دانشگاه پکینگ و بیمارستان عمومی پکن طی سال‌های 2008 تا 2018 تعداد 71 بیمار را که به دلیل ابتلا به سارس بستری شده بودند، پیگیری نمودند. حتی بعد از 15 سال، همچنان 4.6 درصد ضایهات مشهودی بر روی ریه‌های خود داشتند و 38 درصد نیز ظرفیت انتشارشان(Diffusion) کاهش پیدا کرده بود، منظور از ظرفیت انتشار این است که ریه‌های در انتقال اکسیژن به خون و حذف دی اکسید کربن از آن تضعیف می‌شوند.(22)

کووید-19 اغلب در بدو امر به ریه‌ها حمله می‌کند، اما بدین معنا نیست که صرفا یک بیماری تنفسی است، و در افراد زیادی ریه‌ها اندامی نیستند که شدیدترین آسیب را می‌بیند. این مساله تا حدودی به این خاطر است که سلول‌ها در محل‌های مختلف زیادی به گیرندۀ ACE2 متصل می‌شوند که هدف اصلی ویروس است، دلیل دیگر این است که عفونت می‌تواند به سیستم ایمنی آسیب رسانده و در کل بدن منتشر می‌شود. در برخی از افراد بهبود یافته از کووید-19 نیز سیستم ایمنی بدن‌شان تضعیف می‌گردد و در اینجا ویروسِ کرونای جدید همانند بسیاری از ویروس‌های دیگر عمل می‌نماید. مدت‌ها نظرات به اتفاق بر این بود که سیستم ایمنی افرادی که به عفونت سرخک مبتلا می‌شوند برای مدت زمان طولانی سرکوب می‌شود و نسبت به سایر عفونت‌ها آسیب پذیر هستند. از سوی دیگر به طور قطع نمی‌توان این موضوع را در مورد کووید-19 تایید نمود. برای نمونه، مشخص شده است سارس به تضعیف فعالیت سیستم ایمنی با کاهش تولید اینترفرون‌ها می‌پردازد.پژوهشگران چینی امیداورند هزاران نفر را از سراسر دنیا را در پروژه‌ای به نام اقدام ژنتیک انسانی کووید(COVID Human Genetic Effort) شرکت دهند، که هدف آن یافتن انواع ژنتیکی است که سیستم ایمنی افراد را به خطر انداخته و آن‌ها را نسبت به ویروس آسیب پذیرتر می‌کند. آن‌ها در نظر دارند مطالعه را به افرادی که دچار نقص ایمنی بلند مدت هستند گسترش بدهند تا روش‌هایی برای کمک به آن‌ها پیدا کنند.

اما این ویروس همچنین می‌تواند اثری متضاد بالا نیز داشته باشد و سبب شود بخش‌هایی از سیستم ایمنی بیش فعال شده و سبب التهاب مضر در تمام بدن شود. در فاز حاد بیماری مدارک و شواهد کافی برای این مساله وجود دارد و در برخی از اثرات کوتاه مدت شواهدی از آن دیده می‌شوند. برای نمونه، ممکن است توضیح دهد چرا تعداد اندکی از کودکان مبتلا به کووید-19 به التهاب گسترده و مشکلات اندامی دچار می‌شوند.

این واکنش بیش از اندازۀ سیستم‌ایمنی می‌تواند همچنین در بزرگسالانی که به کووید-19 شدید مبتلا هستند رخ داده و محققان در پی آن هستند تا در مورد تاثیرات بعدی و پس از اتمام دورۀ ویروس بیشتر بدانند.به نظر می‌رسد میان زمانی که فرد آلوده شده و التهاب شدید را سبب می‌شود، وقفه‌ای وجود دارد. اما مساله این است که در دراز مدت و پس از بهبودی ، چه مقدار زمان برای بازگشت سیستم ایمنی بدن به حالت طبیعی زمان مورد نیاز است.

▪ تاثیر واکنش پذیری بیش‌ازحد سیستم ایمنی بر قلب :

یک سیستم ایمنی با واکنش‌پذیری بیش از حد(Over- reactive immune system) می‌تواند به التهاب منجر شود و یکی از اندامی که به ویژه آسیب پذیر است، قلب است.یکی از متخصصان قلب دانشگاه سیچوان در چنگدو ، چین معتقد است که در مرحله حاد بیماری کرونا، حدود یک سوم بیماران عوارض قلبی- عروقی را بروز می‌دهند که این یکی از عواقب کوتاه مدت است.

یکی از این عوارض کاردیومیوپاتی است، که در آن عضلات قلب کشیده، سخت، یا ضخیم می‌شوند و بر قدرت پمپاژ خون توسط قلب تاثیر می‌گذارد. برخی از بیماران همچنین دچار ترمبوز ریوی می‌شوند که طی آن ، لخته‌ای یکی از عروق خونی را در ریه‌ها مسدود می‌کند. این ویروس همچنین می‌تواند به سیستم گردش خون به صورت گسترده‌تری آسیب برساند، برای نمونه، از طریق عفونی‌کردن سلول‌های داخلی عروق خونی. اما نگرانی اصلی ، آسیب‌های بلندمدت است.در برخی بیماران خطر برای دستگاه قلبی و عروقی برای مدت زمان زیادی باقی می‌ماند. طی بررسی‌های پیش از همه‌گیری (23) ، افرادی که درگیر پنومونی بوده‌اند، ده سال پس از بیماری، خطر بالای ابتلا به بیماری‌های قلبی- عروقی داشتند،اگرچه خطر مطلق همچنان بسیار اندک است. پژوهشگران حدس می زنند که یک سیستم ایمنی بیش از حد واکنش پذیر و التهاب ناشی از آن در این امر دخیل باشد.با این حال ، اطلاعات اندکی در مورد آسیب‌های قلبی عروقی طولانی مدت از SARS یا بیماری مربوط به سندرم تنفسی خاورمیانه (MERS) وجود دارد ، از این رو تحقیقات آغاز شده‌اند و در ابتدای ماه ژوئن، بنیاد قلب بریتانیا در لندن(24) شش برنامۀ تحقیقاتی را اعلام کرد، یکی از این برنامه‌ها بیماران بستری را به مدت 6 ماه پیگیری و آسیب به قلب و سایر اندام‌های آن‌ها را تعقیب خواهد نمود. این پژوهش در ماه مارس آغاز به کار کرد و در حال جمع‌آوری گزارش از ده‌ها بیمارستان اروپا در مورد مبتلایان به کووید- 19 هستند که عوارض قلبی عروقی دارند.

مطالعات مشابه بلندمدتی نیز برای درک عواقب نورولوژیکی و روانی کووید- 19 مورد نیاز هستند. افراد زیادی که به شدت بیمار شدند، عوارض نورولوژیکی مانند هذیان را تجربه می‌کنند و شواهدی وجود دارد که مشکلات ادراکی، من جمله سردرگمی و از دست دادن حافظه، مدتی بعد از از بین رفتن نشانه‌ها باقی می‌مانند. اما مشخص نیست آیا این مساله به دلیل تاثیر ویروس بر مغز است، یا این که نشانه‌ها نتیجۀ ثانویۀ مواردی مانند التهاب هستند.

▪ خستگی مزمن در بیماری کرونا :

از موذی‌ترین عوارض بلندمدت بیماری کرونا ، تاثیری است که کمتر در مورد آن سخن رانده می‌شود: خستگی مفرط شدید. طی 9 ماه گذشته، تعداد زیادی از افراد گزارش نمودند که پس از ابتلا به ویروس، دچار خستگی فلج کننده و کسالت شدید شدند. آن‌ها برای بیرون آمدن از تخت یا رفتن به سر کار برای هربار تنها چند دقیقه یا ساعت تقلا می‌کردند. مطالعه‌ای برروی 143فرد مبتلا به کووید-19 که از بیمارستانی در شهر رم ترخیص شده بودند پی برد که به طور میانگین دو ماه پس از آغاز نشانه‌ها، 35 درصد خستگی مفرط و 43درصد تنگی نفس گزارش کردند.(24) بررسی دیگر بر روی بیماران درچین نشان داد که بعد از گذشت 3 ماه عملکرد ریۀ 25درصد افراد غیرطبیعی بود و 16درصد افراد هنوز به خستگی مفرط دچار بودند.

پل گارنر، که یک محقق بیماریهای عفونی در دانشکده پزشکی گرمسیری(Tropical Medicine) لیورپول است، برای نخستین بار این مشکل را تجربه نمود. نشانه‌های اولیۀ او خفیف بودند؛ اما پس از آن او «موج وحشتناکی از بیماری، احساسات شدید، و خستگی مفرط» را تجربه کرد. ذهنش تیره و تار شد و علائم جدید، از کمبود نفس تا ورم مفاصل دستهایش تقریبا هر روز به ناگهان پدیدار می‌گشتند.

این نشانه‌ها خبر از سندرم‌ خستگی‌مفرط‌ مزمن (Chronic Fatigue Syndrome) را نشان می‌دهند، که همچنین با نام میالژیک آنسفالومیالیتیز (myalgic encephalomyelitis) شناخته می‌شود. دهه‌ها است که حرفۀ پزشکی در تلاش است تا این بیماری را تعریف نماید. هیچ نشانگر زیستی وجود ندارد و تنها آن را بر اساس علائم می‌توان تشخیص داد و با توجه به ناشناخته بودن دلیل بروز بیماری، تدوین یک درمان برای آن نامشخص است.

افرادی که پس از ابتلا به کووید-19 خستگی مفرط را گزارش دادند، عوارض و مشکلات مشابهی را شرح می‌دهند. محققان معتقدند که بنا نهادن ارتباط میان کووید-19 و خستگی مفرط با قطعیت، آسان نیست و به نظر می‌رسد که خستگی مفرط به موارد شدید محدود نمی‌شود و در افرادی که نشانه‌های خفیف داشتند نیز متداول است و بنابراین از نظر ابتلا به ویروس مورد آزمایش قرار نمی‌گیرند.

اما بار دیگر و با استناد به شواهد موجود از سارس می‌توان فرض نمود که عفونت ویروس کرونا می‌تواند سبب خستگی مفرط بلند مدت شود. در سال 2011، محققان دانشگاه تورنتو در کانادا 22 فرد مبتلا به سارس را ارزیابی نمودند، افرادی که از بیماری جان سالم به در بردند نتوانستند 13 تا 36 ماه بعد از ابتلا به عفونت کار کنند(25). در مقایسه با نمونه‌های کنترل، آن‌ها خستگی مفرط پایدار، درد عضلانی، افسردگی و اختلال خواب داشتند. مطالعۀ دیگری که در سال 2009 منتشر شد، افراد مبتلا به سارس را به مدت 4 سال پیگیری نمود و دریافت 40 درصد دچار خستگی مفرط بودند.(26)

در این برهه از زمان شاید تنها راه پی بردن به این که آیا SARS-CoV-2 در پس این نشانه‌ها پنهان‌ است یا خیر، مقایسۀ افرادی است که به ویروس آلوده شده با گروهی است که درگیر ویروس نبوده‌اند تا بتوان دریافت خستگی مفرط طی چه مدت و به چه شکل بروز پیدا می‌کند. در غیر این صورت این ریسک وجود دارد افرادی که خستگی مفرطشان به دلایل متفاوتی بروز نموده‌است و گروهی که ممکن است به درمان مجزا نیاز داشته باشند با یکدیگر تلفیق گردند.همچنین ساختار و عملکرد آسیب ویروس به بدن هنوز روشن نیست، اما مرور رفتار سندرم خستگی مفرط مزمن در سال 2017 نشانگر این موضوع است که بسیاری از بیماران دچار التهاب ماندگار سطح پایین هستند که به احتمال زیاد توسط عفونت ایجاد شده است.(27)

اگر کووید- 19 چنین محرکی باشد، موجی از تاثیر روانی ممکن است «تهدیدکننده» باشد. گزارشات زیادی در مورد افرادی که پیش از آلودگی سالم بوده‌اند اما پس از آلوده شدن توسط ویروس سطح انرژی‌شان به حد نرمال بازنگشته است، دریافت شده است و انتظار می‌رود آمارها و موارد جدید سندرم خستگی مفرط افزایش یابد. به هر حال اعتقاد بر این است اکنون بررسی تاثیرات بلند مدت حیاتی است و زمان یکی از ارکان اصلی این مطالعات بلندمدت است که بدان نیاز است.

▪ نتیجه گیری :

خستگی و سرفه‌های پس از ابتلا به ویروس بسیار متداول هستند. حدود یک در هر 10 نفر با مونونوکلئوز عفونی به خستگی مفرطی دچار می‌شود که ماه‌ها به طول می‌انجامد و گزارش‌هایی نیز وجود داشته‌اند که پس از همه گیری ناشی از آنفلوآنزا در سال 1918 برخی نشانه‌ها به علائم شبیه به پارکینسون مربوط می‌گشت(28).
به نظر می‌رسد منحصربفرد بودن شیوۀ حملۀ ویروس به میزبان و روش‌های مختلفی که سپس به کار می‌برد تا شیوۀ رفتار سلول‌ها را تغییر دهد، هم نسبت به سایر ویروس‌ها عفونت شدیدتری را در افراد ایجاد می‌کند و هم علائم ماندگارتر به وجود می‌آورد.
این ویروس پیش از آن که در ابتدای سال جاری جهانی شود، در اواخر سال 2019 ظاهر شد، بنابراین داده‌های بلند مدت وجود ندارند. به هر حال، نگرانی‌هایی پیرامون ماندگاری عوارض و آسیب‌های بلندمدت وجود دارد که با وجود این که به نظر می‌رسد افراد درحال حاضر بهبود یافته‌اند، ممکن است با خطرات مادام العمری روبرو باشند.

◄منابع :

1. Long term respiratory complications of covid-19، BMJ، 03 August 2020

2. Arch Intern Med. 2009، jamanetwork

3. VOLUME 20, ISSUE 10, OCTOBER 01, 2020- The Lancet Journal

4. who.int/docs/default-source/coronaviruse/risk-comms-updates/update-36-long-term-symptoms

5. Lancet Respir Med. 2020 Aug–815.Published online 2020 May

6. Heart Rhythm-Volume 17, Issue 11, November 2020, Pages 1984-1990

7. JAMA Neurol. 2020

8. Clinics in Integrated Care. 2020 Jul

9. Mayoclinic,Nov,2020

10. Mayoclinic,Nov,2020

11. Mayoclinic,Nov,2020

12. Asian J Psychiatr. 2020 Aug

13. Intensive Care Med

14. American Medical Association

15. Aug2020-The British Society for Immunology

16. School of Medical Sciences, University of Manchester, UK

17. June 12, 2020, NEJM

18. Scientific Reports volume 7, (2017)

19. Maryland,National Institute of Allergy and Infectious diseases

20. European Respiratory Society

21. medRxiv

22. Nature.com/Bone Research

23. European Heart Journal, Volume 41, 14 May 2020

24. JAMA. 2020

25 . BMC Neurol

26 . Arch Intern Med. 2009-Jama

27. Curr. Rheumatol. Rep

28. BBC.Co.UK