نور آبی؛ تازیانه‌ای بر جوانی، سلامتی و خواب

با پیشرفت روز به روز تکنولوژی و همه‌گیری وسایل الکترونیکی دارای تصویر، استفاده از نور آبی در لحظه لحظه زندگی افراد جای گرفته است. به طوری که تعداد قابل توجهی از افراد، به ویژه جوانان، صبح را با نگاه به صفحه پر نور گوشی تلفن همراه آغاز و شب ها با تماشای حجم بالایی از نور آبی منتشر شده از تلویزیون، لپ تاپ و تبلت به خواب می‌روند. اما به زبان ساده و صریح، نور آبی می‌تواند بر خواب شما تأثیر بگذارد و به طور بالقوه سبب بیماری‌های گوناگونی گردد. تا زمان ظهور نور مصنوعی، خورشید منبع اصلی روشنایی بود و مردم عصرها را در تاریکی نسبی می‌گذراندند. اکنون، در بیشتر جهان، شب‌ها روشن می‌شوند و ما دسترسی آسان خود را به انواع نورهای مصنوعی تقریباً مسلم می‌دانیم. اما چه بسا در پس این امکانات و رفاه، هزینه‌ای گزاف را برای آن بپردازیم. شباهنگام نور ،ساعت بیولوژیکی بدن ( ریتم شبانه روزی ) را دچار اختلال می‌کند و خواب مناسب شب را بر هم می‌ریزد. از این موضوع حادتر، تحقیقات نشان می‌دهد که این فرآیند ممکن است در ایجاد سرطان، دیابت، بیماری‌های قلبی، پیری پوست و چاقی نقش داشته باشد.

تمامی طیف‌های رنگیِ نور تأثیر یکسانی ندارند. به نظر می‌رسد که طول موج های آبی (که در ساعات روشنایی روز مفید هستند زیرا سبب افزایش توجه، سرعت واکنش و بهبود خلق و خو می‌شوند)، بیشترین اخلال را در شب ایجاد می‌کنند. این در حالی است که گسترش و پیشرفت لوازم الکترونیکی دارای صفحه نمایش و همچنین روشنایی‌های کم مصرف، سبب افزایش قرار گرفتن در معرض طول موج‌های آبی، به ویژه پس از غروب خورشید شده‌است.

ریتم شبانه روزی افراد اندکی متفاوت است، اما طول متوسط این ریتم ۲۴ ساعت و یک ربع است. ریتم شبانه روزی افرادی که تا دیر وقت بیدار می‌مانند اندکی بیشتر است، در حالی‌که ریتم سحرخیزان از ۲۴ ساعت کوتاه‌تر است. دکتر چارلز چیسلر و همکاران از دانشکده پزشکی هاروارد طی مطالعه‌ای در سال ۱۹۸۱نشان دادند که نور روز ساعت داخلی فرد را با محیط پیرامون همسو می‌کند.

▪ اثرات نور آبی بر الگوی خواب

همان طور که پیش‌تر بدان اشاره گردید، برخی مطالعات حاکی از ارتباط میان در معرض نور در شب قرارگرفتن، مانند کار در شیفت شب، با بیماری دیابت، بیماری‌های قلبی و چاقی هستند. به منظور اثبات این ارتباط مطالعه‌ای در دانشگاه هاروارد در مورد ارتباط احتمالی مواجهه با نور کم در شب با دیابت و احتمالاً چاقی انجام شده است. محققان ۱۰ نفر را در برنامه‌ای قرار دادند که به تدریج مدت زمان ریتم شبانه روزی آنها را تغییر می‌دهد. بدین ترتیب دیده شد که سطح قند خون آن‌ها افزایش یافته و به یک حالت پیش‌دیابتی(Prediabetes) رسانده و سطح لپتین، هورمونی که سبب احساس سیری افراد پس از غذا می‌شود، کاهش یافت. قرار گرفتن در معرض نور، ترشح ملاتونین، هورمونی را که بر ریتم شبانه روزی تأثیر می‌گذارد، سرکوب می‌کند. حتی نور کم نیز می‌تواند در ریتم شبانه روزی و ترشح ملاتونین فرد اختلال ایجاد کند. استیفن لاکلی، محقق خواب در دانشگاه هاروارد، خاطرنشان می‌کند که فقط هشت لوکس ( سطحی از روشنایی که در بیشتر لامپ ها وجود دارد و تقریباً دو برابر نور شب است ) به طور قابل توجهی روی سلامت خواب فرد تأثیر دارد. نور در شب دلیلی است که بسیاری از افراد به اندازه کافی نمی‌خوابند، در حالی که محققان خواب کوتاه را با افزایش خطر ابتلا به افسردگی و همچنین دیابت و مشکلات قلبی عروقی مرتبط دانسته‌اند.

در حالی که نور از هر گونه‌ای می تواند ترشح ملاتونین را سرکوب نماید، نور آبی در شب با قدرت بیشتری این کار را انجام می‌دهد. محققان دانشگاه هاروارد آزمایشی را برای مقایسه اثرات ۶ ساعت و نیم قرارگرفتن در معرض نور آبی و نور سبز با شدت روشنایی قابل مقایسه طراحی نمودند و نتایج به طور مشخص نشان دادند که نور آبی، ملاتونین را تقریباً دو برابر بیش از نور سبز سرکوب نموده و ریتم شبانه روزی را دو برابر تغییر داده است (۳ ساعت در مقابل ۱.۵ساعت). در مطالعه‌ای دیگر درباره نور آبی، محققان دانشگاه تورنتو سطح ملاتونین افرادی را که در معرض نور مصنوعی داخل منازل قرار دارند و از عینک‌های مسدودکننده نور آبی استفاده می‌کنند با افرادی که بدون استفاده از عینک در معرض نور بسیار اندک هستند مقایسه نمودند. این واقعیت که میزان هورمون در دو گروه تقریباً یکسان است، این فرضیه را تقویت می‌کند که نور آبی مهارکننده قوی ملاتونین است. همچنین نشان می‌دهد که افراد در معرض می‌توانند با استفاده از عینک‌هایی که نور آبی را مسدود می‌کنند، از خود محافظت نمایند. عینک آفتابی ارزان قیمت با لنزهای رنگی نارنجی جلوی نور آبی را می‌گیرد، اما رنگ‌های دیگر را نیز مسدود می‌کند؛ بنابراین برای استفاده در خانه و شب مناسب نیست.

اگر نور آبی اثرات سوئی بر سلامتی داشته باشد، نگرانی‌ها و تلاش‌های حمایتی زیست محیطی و تلاش برای استفاده از لامپ‌های کم‌مصرف، می‌توانند با سلامت شخصی مغایرت داشته باشند. لامپ‌های فلورسنت جمع و جور و چراغ های LED بسیار کم مصرف‌تر از لامپ‌های رشته‌ای سبک قدیمی هستند که با آن‌ها بزرگ شده‌ایم. اما آن‌ها همچنین تمایل به تولید نور آبی بیشتری دارند. فیزیک نورهای فلورسنت قابل تغییر نیست، اما پوشش‌های داخل لامپ‌ها می‌توانند سبب شوند که در نهایت این لامپ‌ها نور گرمتر و آبی کمتری تولید کنند. چراغ‌های LED کارآیی بیشتری نسبت به چراغ‌های فلورسنت دارند، اما در طیف آبی نیز نور زیادی تولید می‌کنند. ریچارد هانسلر، محقق نور در دانشگاه جان کارول در کلیولند، خاطرنشان می‌کند که چراغ‌های رشته‌ای معمولی نیز مقداری نور آبی و البته کمتر از اغلب لامپ‌های فلورسنت و LED تولید می‌کنند .

▪ اثرات نور آبی بر سلامت پوست

به طور روزانه پوست در معرض عوامل تنش‌زای محیطی صدمات زیادی قرار می‌گیرد. در طول یک چرخه طبیعی ۲۴ ساعته، در طول روز، پوست روی محافظت متمرکز است. این در حالی است که در طول شب، پوست روی ترمیم آسیب‌هایی که در طول روز ایجاد شده و آماده شدن برای صبح روز بعد متمرکز می‌باشد. ریتم شبانه‌روزی بدن (Circadian rhythm) مکانیسم زمان‌بندی دقیقی را برای ورود به مسیرهای مختلف اشاره شده لازم برای حفظ سلامت پوست از طریق ژن‌های ساعت ((CLOCK (Circadian Locomotor Output Cycles Kaput) ژنی است که که بر روی دوام و دوره زمانی ساعت زیستی تأثیرگذار است. تحقیقات نشان می‌دهد که ژن ساعت نقش مهمی در فعال سازی عناصر پایین دست در مسیر حیاتی تنظیم چرخه‌های شبانه‌روزی دارد.) که در تمام سلول‌های پوست وجود دارند، فراهم می‌کند. قوی ترین سرنخ برای تعیین زمان عملکردهای سلولی از طریق سنجش نور یا عدم وجود نور (تاریکی) است. حال پرسش این است که آیا نور آبی منتشر شده از وسایل الکترونیکی مانند گوشی‌های تلفن همراه، تلویزیون و رایانه می‌تواند سیگنال مستقیم برای عملکرد سلول‌های پوست باشد و همچنین ریتم شبانه روزی آن‌ها را در شب مختل نماید؟ در طول یک مطالعه جامع در مورد رونویسی ژن per1، نشان داده شده است که نور آبی منتشر شده در طول موج ۴۱۰ نانومتر سبب کاهش رونویسی این ژن در کراتینوسیت‌ها می‌شود، به این ترتیب به نظر می‌رسد که سلول‌های پوستی می‌توانند نور را به صورت مستقیم حس کرده و بیان ژنِ ساعت خود را کنترل کنند. این اشعه سلول‌ها را وادار می‌کند که حتی در شب و روز "فکر کنند". در بررسی دیگری، آسیب‌های مختلف سلول‌های پوستی را به دلیل قرار گرفتن در معرض نور آبی (در دوزها و زمان‌های مختلف در معرض قرار گرفتن) در مقابل سلول‌هایی که در تاریکی کامل نگه‌داشته شدند، اندازه‌گیری نموده‌اند. بدین ترتیب دیده شد که در معرض نور آبی قرار گرفتن سلول‌های پوستی سبب افزایش تولید گونه‌های فعال اکسیژن ((Reactive oxygen species (ROS) ، آسیب به DNA و واسطه‌های التهابی می‌شود. این اثرات مضر به طور بالقوه می‌توانند آسیب کلی پوست را با گذشت زمان افزایش داده و در نهایت پیری را تسریع می‌نمایند.

▪ نتیجه‌گیری :

بدین ترتیب، با توجه به موارد ذکر شده به نظر می‌رسد در شرایط فعلی بهتر است که:
• به عنوان چراغ های شب و خواب از چراغ های قرمز کم نور استفاده نمایید. نور قرمز کمتر سبب تغییر ریتم شبانه روزی و سرکوب ملاتونین می‌شود.
• از مشاهدۀ صفحه‌های روشن مثل گوشی تلفن همراه، لپ‌تاپ و تلویزیون از دو تا سه ساعت قبل از خواب خودداری کنید.
• اگر شیفت شب کار می‌کنید یا از وسایل الکترونیکی زیادی در شب استفاده می‌نمایید، استفاده از عینک‌های مسدود کننده آبی یا نصب برنامه‌های مسدود کننده طول موج آبی/سبز در شب را در نظر بگیرید.
• در طول روز خود را در معرض نور زیاد قرار دهید، این امر توانایی خواب شبانه و همچنین روحیه و هوشیاری شما را در روز تقویت می‌کند.

بابک مصطفوی نائینی
دکتر داروساز و رزیدنت فارماکوگنوزی دانشگاه علوم پزشکی شهید بهشتی