نـقش جهش‌ژن در بـروز میکروسفالی

 درمقاله سندرم صدای‌گربه (Cat cry syndrome) نیز که یک اختلال‌ژنتیکی به‌شمار‌می‌آید و به‌علت حذف یا کمبود بازوی کوتاه کروموزوم شمارة۵ (p5-) و ازدست‌رفتن ژن CTNND2 رخ‌می‌دهد، نشان‌داده‌شد که جمجمه بیمار به‌طور‌طبیعی رشد‌نمی‌کند و به اصطلاح ریزسر‌(Microcephaly) می‌گردد. چند روز پیش با پرسشی از سوی یکی‌از خوانندگان درمورد میکروسفالی که توسط دوست عزیزم آقای مهندس اردوان‌بهزاد مطرح‌شد و به‌اختصار به آن پرسش پاسخ دادم، تصمیم گرفتم به بیان بررسی اخیری که برای تعیین نقش‌ژن جدیدی در بروز میکروسفالی انجام شده‌است بپردازم. البته میکروسفالی بیماری شایعی نیست و فراوانی آن‌را در ‌آمریکا، میان ۲تا۱۲مورد به‌ازای هر‌۱۰۰۰۰تولدزنده، گزارش‌کرده‌اند. به‌طورکلی می‌توان گفت احتمالاً ازهر۱۰هزارنوزاد تقریباً یک‌کودک (۱مورد از‌حدود ۸۰۰۰ تولد) با سر بسیار‌کوچک متولد‌می‌شود.

از‌نظر ظاهری، در میکروسفالی دور سرنوزاد کوچکتر‌از عدد میانگین طبیعی است. در تصویر۱ می‌توان این پدیده را مشاهده‌نمود و دریافت که سرکودک سمت‌چپ نسبت به‌اندازه سرکودک طبیعی در سمت راست چقدرکوچک‌تر است. در تصویر۲ نیز این مقایسه به‌خوبی دیده‌می‌شود.

به‌طور‌طبیعی در‌طی بارداری مغز‌جنین به‌شکل‌طبیعی رشد‌می‌کند و در‌نتیجه اندازه جمجمه ‌جنین نیز افزایش می‌یابد. اما در میکروسفالی رشدمغز متوقف و یا کند شده و اندازه سرجنین نیزکوچک می‌ماند. بنابراین یکی‌از نشانه‌های میکروسفالی که معمولاً نوعی آنومالی جنینی است، کوچک‌تربودن سرنوزاد از اندازة طبیعی می‌باشد. در نتیجه مغز به‌قدر کافی رشد نکرده است و می‌تواند پیامدهای مهمی را سبب گردد. ازجمله این پیامدها که نتیجه رشدنکردن مغزکودک (در رحم یا عدم‌رشد آن پس‌از‌تولد) می‌باشد، می‌توان به ناتوانی‌های متعدد جسمی و روانی، از جمله تأخیر و کندی رشد و ایجاد اختلال در نیروی‌تکلم و ناتوانی درانجام حرکات اشاره‌ نمود. کودک مبتلا به میکروسفالی دریادگیری و درک‌مطالب مشکل خواهدداشت و در مواردی با اختلالات شنوایی و بینایی مهم نیز مواجه خواهدبود. عقب‌ماندگی‌های ذهنی کودکان مبتلا به میکروسفالی می‌تواند بسیار شدیدتر از وضعیت کودکان مبتلا به نشانگان‌داون (Down syndrome) باشد و با ناتوانایی‌های جسمی و ذهنی همه‌جانبه همرا‌ه‌گردد. از این رو با توجه به عدم موفقیت در درمان میکروسفالی، موضوع پیشگیری از بروز بیماری اهمیت ویژه‌ای داشته و مشاورة ژنتیک پیش از ازدواج می‌تواند نقش مهمی در این راه ایفا نماید. پیشگیری‌از میکروسفالی در دوران بارداری نیز طی ماه‌های نخست آبستنی امکان دارد. باتوجه به اینکه میکروسفالی درمان قطعی ندارد، باید همواره از طریق علم هنر گفتار و رفتاردرمانی و افزایش مهارت‌های‌آموزشی، کاردرمانی و توانبخشی، کودکان مبتلا به این بیماری را یاری داد تا بتوانند توانایی‌های ذهنی و حرکتی خود را ارتقا دهند.

برای بروز میکروسفالی علل متعددی ذکر شده‌است که ازجمله آنها می‌توان به موارد زیر اشاره‌نمود:

اختلالات و ناهنجاری‌های ژنتیکی و علل کروموزومی، مانند سندرم‌داون و نیز تریزومی۱۳ یا سندرم پاتو (Patau syndrome)، نشانگان ادوارد (Edwards Syndrome) یا تریزومی۱۸ و موارد دیگر (مانند جهش) که پیش‌از این به آنها اشاره شده‌است.

مبتلاشدن مادر به بیماری سرخجه در سه ماه اول بارداری.

ابتلای مادر به سایــتومگالوویروس (Cytomegalovirus-» CMV»)، یعنی ویروسیDNAدار از خانواده هرپس‌ویریده ‌(Herpesviridae) که مبتلاشدن مادر در دوره بارداری به آن برای جنین خطرناک است؛ این واژه از زبان‌یونانی گرفته شده‌است که در‌آنCyto به‌معنای یاخته و Megalo به‌معنای بزرگ می‌باشد.

مبتلاشـدن مـادر به بیـماری توکسموپلاسموز(Toxoplasmosi).

استفاده مادر از الکل و موادمخدر در دوران‌بارداری.

مصرف برخی‌از داروها و مواد‌شیمایی.

تابش پرتوها به‌ویژه در۴ماه‌اول زندگی‌جنین.

سوء‌تغذیة شدید و فقدان ویتامین‌های ضروری در رژیم‌غذایی‌مادر.

بالابودن سطح فنیل‌آلانین در خون‌مادر و فنیل‌کتونوری درمان‌نشده (Untreated Phenylketonuria)‌.

آسیب‌و ترومای‌نوزاد هنگام‌تولد (Hypoxia-ischemia, trauma).

دیابت.

آلودگی با ویروسHIV و Zika و عوامل‌دیگر.

اخیراً شیوع ویروس‌زیکا‌(Zika) در برخی‌از مناطق جهان و آلوده‌شدن مادران باردار به آن، با بروز میکروسفالی در نوزادان متولدشده در‌آن مناطق همراه بوده است.

بررسی‌های متعدد نشان‌داده‌است که آلودگی با ویروس زیکا می‌تواند احتمالاً در بروز میکروسفالی مؤثر باشد. پس‌از شیوع آلودگی با ویروس زیکا که ازطریق پشة ‌آئدس(Aedes mosquitoes) به انسان منتقل‌می‌شود، در برزیل درسال۲۰۱۵میلادی گزارش‌هایی مبنی بر بروز ناهنجاری‌های جنینی ارائه ‌گردید و نشان داده‌شد که در آن سال میزان تولدکودکان مبتلا به میکروسفالی۱۰ برابر افزایش یافته است. بسیاری‌از مادرانی که در ماه‌های نخستین بارداری به ویروس‌زیکا آلوده شده‌بودند کودکانی با نشانة میکروسفالی به‌دنیا‌آوردند، به‌طوری‌که سازمان بهداشت‌جهانی درسال۲۰۱۶ وضعیت اضطراری اعلام‌کرد. البته گزارش‌هایی نیز وجود دارد که عوامل دیگر، ازجمله سمومی که برای کشتن پشة‌ناقل ویروس‌زیکا به‌کار‌رفته‌است را عامل میکروسفالی معرفی‌می‌کند.

چندسال پیش در‌مقاله‌ای که از‌سوی University of California, San Diego منتشرشد، خاطرنشان‌گردید که نتیجه پژوهش گروهی از محققان ‌نروژی و آمریکایی نشان‌داده‌است که ایجاد تغییراتی در ژن‌های مرتبط با میکروسفالی، می‌تواند موجب اختلال رشدعصبی و در‌‌نتیجه کاهش چشمگیر اندازة مغزانسان، در‌مقایسه با اندازة مغز افراد طبیعی و سالم گردد. این بررسی که با همکاری پژوهشگران دانشگاه‌اسلو و دانشگاه کالیفرنیا سن‌دیه‌گو صورت‌گرفت، نشان‌داد که برخی‌از ژن‌ها می‌توانند نقشی مهم و اساسی درتکامل مغزآدمی داشته باشند و جهش برخی‌از‌آنها می‌تواند به نحو بارزی اندازه مغزجنین را کاهش‌دهد.

شواهدی وجود دارد که ژن‌هایMCPH1، CDK5RAP2‌،CENPF و ASPM در بروز میکروسفالی نقش دارند. بررسی ژن‌ASPM
(Abnormal Spindle-like Microcephaly-associated protein) یا (Abnormal Spindle Protein homolog) و نقش آن درروند رشدمغز، نشان‌داده‌است که ایجاد جهش در این ژن می‌تواند سبب بروز میکروسفالی در نوزاد گردد. ایجاد تغییراتی درکارکرد این ژن که روی کروموزوم1 (Band 1 q31) جای دارد، سبب بروز ناهنجاری‌هایی می‌گردد که متعاقباً به آن اشاره خواهدشد.

نتایج پژوهش دیگری نشان‌می‌دهد که جهش‌ژن TUBB5 می‌تواند رشدمغز و سیستم‌عصبی‌جنین را مختل‌نماید. این بررسی‌های دانشگاهی که ابتدا روی عملکرد ژنTUBB5 موجود در مغز‌جنین موش انجام شده‌بود، به جنین انسان نیز تعمیم‌ یافت. دانشمندان دانشگاه‌های گوناگون مانند جان‌هاپکینز، استانفرد، سوربون در کشورهای مختلف، به بررسی کارکرد ژنTUBB5‌و جهش آن درمغز جنین انسان پرداختند و در یک بررسی که روی ۱۲۰ بیمار مبتلا به بیماری‌های ساختاری مغز و ناتوانایی‌های‌شدید انجام‌شد، وجود ژن جهش‌یافته TUBB5 در برخی‌از‌‌این بیماران نیز خودنمایی نمود. بررسی‌ها نشان‌می‌داد که ایجاد جهش در ژنTUBB5 می‌تواند سبب بروز میکروسفالی در جنین گردد که در نوشته دیگری ضمن تشریح این موارد، به روش‌های افزایش مهارت‌های آموزشی، کاردرمانی و توانبخشی کودکان مبتلا به میکروسفالی نیز پرداخته می‌شود.