شماره ۱۱۳۷
بهار و همیشه بهار
دکتر مهدی نوری .F.R.C.P
در بهارِ گذشته، مقاله‌ای با عنوان «بهار‌می‌آید و گُل و واکنش‌های آلرژیک» منتشرشد که در‌آن به ابیاتی‌از فرخی‌سیستانی(ملک‌الشعرای محمود غزنوی)، درمورد بهار و شکفتن گل‌های بهاری اشاره‌کردم. اولین بیت آن اشعار زیبا چنین بود:
ز باغ ای باغبان ما را همی بوی بهار آید
کلید باغ ما را ده که فردامان به کار آید
دراین بهار نیز با گرامی‌داشت یاد پدر هفته‌نامه «پزشکی‌امروز»، شادروان «دکتر فرخ سیف‌بهزاد»، به ابیاتی از خواجوی کرمانی اشاره‌می‌کنم و نوروز و بهار و سال‌نو را به تمامی هموطنان عزیزشادباش می‌گویم و برای دوستان و همکاران گرامی در هفته‌نامه «پزشکی‌امروز» آرزوی سلامتی و موفقیت و نشاط دارم.
این بوی بهاراست که از صحن چمن خاست
یا نکهت مشک است کز آهوی ختن خاست
انفاس بهشت است که آید به مشامم
یا بوی اویس است که از سوی قرن خاست
این سرو کدام است که در باغ روان شد
وین مرغ چه نام است که از طرف چمن خاست
خواجوی کرمانی در اواخر سده هفتم هجری‌قمری در کرمان به‌دنیا آمد و پس‌از رحلت در نیمه سده هشتم، در تنگ اللّه‌اکبر شیراز به خاک سپرده شد. تنگ الله‌اکبر، مشرف بر شهر شیراز است و می‌توان آن را دروازه جلگه شیراز نامید، زیرا از آنجا می‌توان منظره زیبا و دل‌انگیز شیراز را به‌خوبی مشاهده‌کرد.
نام اصلی خواجو، کمال‌الدین ابوالعطاء محمودبن علی‌بن محمود بود. از آثار خواجو می‌توان به کلیّات او اشاره‌کرد. در دیوان خواجو انواع قصیده، غزل، قطعه، ترجیع، مثنوی و رباعی دیده‌می‌شود. گل و نوروز یکی‌از مثنوی‌های شش‌گانه خواجو است.
استقبال حافظ از خواجو قابل‌توجه است و می‌توان گفت شیوه سخن‌پردازی و ایهام‌ورزی و ظرافت لفظ و مضمون شعر حافظ با خواجو، شباهت خاصی دارد و درواقع اگرچه؛ استاد غزل سعدی است نزد همه‌کس اما، دارد سخن حافظ طرز غزل خواجو.
اما، استاد‌سخن و شیخ‌اجل سعدی، در‌سال۶۰۶ (یا ۵۸۵)هجری قمری به‌دنیا‌آمد و با به‌جا‌گذاشتن گلستان و بوستان و غزلیات و قصاید، در‌سال۶۹۱ در شیراز دیده از جهان فرو بست. این شاعر و نویسنده پارسی‌گوی نامدار ایرانی با آوردن مطالب اخلاقی، حکمتی و اجتماعی و روان‌شناختی در آثار خود، به‌حق نزد همه‌کس استاد سخن است و بی‌مناسبت نخواهد بود که درمورد نوروز و بهار، به غزلی از او اشاره‌شود:
برآمد باد صبح و بوی نوروز
به کام دوستان و بخت پیروز
مبارک بادت این سال و همه سال
همایون بادت این روز و همه روز
چو آتش در درخت افکند گلنار
دگر منقل منه آتش میفروز
چو نرگس چشم بخت از خواب برخاست
حسدگو دشمنان را دیده بردوز
بهاری خرم است ای گل کجایی
که بینی بلبلان را ناله و سوز
جهان بی ما بسی بودست و باشد
برادر جز نکونامی میندوز
نکویی کن که دولت بینی از بخت
مبر فرمان بدگوی بدآموز
و بالاخره شمس‌الدین محمد حافظ شیرازی، ملقب به لسان‌الغیب، غزل‌سرای بزرگ و نامی ایران که در قرن8 هجری‌قمری (حدود ۷۲۷ تا ۷۹۲) می‌زیست، غزلی بسیار زیبا درمورد بهار دارد که خواندنی است:
نوبهار است در‌آن کوش که خوشدل باشی
که بسی گل بدمد باز و تو در گل باشی
من نگویم که کنون با که نشین و چه بنوش
که تو خود دانی اگر زیرک و عاقل باشی
چنگ در پرده همین می‌دهدت پند ولی
وعظت آن گاه کند سود که قابل باشی
در چمن هر ورقی دفتر حالی دگر است
حیف باشد که ز کار همه غافل باشی
گر چه راهی‌ست پر از بیم ز ما تا بر دوست
رفتن آسان بود ار واقف منزل باشی
همانطور که گفته‌شد، در بهار پیش واکنش‌های آلرژیک به گرده گل‌ها و گیاهان که با آغاز گرده‌افشانی گل‌ها در بهار ایجادمیشود، مورد‌بحث قرار‌گرفت. دراین بهار می‌خواستم از رنگ و عطر و بوی خوش و دل‌انگیز گل‌های بهاری و زیبایی شکوفه‌ها و سبزه‌ها و رنگ‌های شاد طبیعت و ناله بلبل‌که سبب تسکین ذهن و ایجاد آرامش و تعادل روحی/روانی می‌شوند می‌نوشتم و به گل‌های بهاری می‌گفتم:
من ای گل دوست می‌دارم تو را، کز بوی مشکینت
چنان مستم که گویی بوی یار مهربان آید
می‌خواستم در پاسخ برخی‌از خوانندگان جوان بنویسم که چگونه می‌توان در فصل تجدید‌حیات طبیعت و دوباره جوان‌شدن عالم پیر، باتحول و تولّد دوباره به مسیرخوشبختی و سعادت گام نهاد و با بی‌مرگی و انوشگی همیشه‌بهار شد. اگر امکان‌داشت از مستی و نعره‌زدن بلبل و جامه دریدن گل می‌نوشتم و نشان‌می‌دادم که چرا گل عزیزاست و باید غنیمت شمریدش صحبت. اگر درچارچوب هدف این نشریه جای می‌گرفت‌می‌نوشتم که چرا با بهار هوا مسیح‌نفس گشت و خاک نافه‌گشا و چرا درخت سبز‌شد و مرغ در خروش آمد. می‌نوشتم می‌توانیم بشنویم که نوروز و نوبهار و حمَل می‌زند صلاو هرگز مباد سایه یزدان زما جدا. با همه اینها، شکر ایزدکه به اقبال کُله گوشه گل، نخوت باد دی و شوکت خار آخر‌شد و اینک می‌توانم به مقتضای خط‌مشی این نشریه، دراین بهار به مرهمی اشاره‌کنم که برای ترمیم آزردگی‌ها مفید است و شرکت‌های داروسازی با استفاده از عصاره آن، فراورده‌هایی دارویی به‌صورت کرم و پماد تهیه‌کرده‌اند. گُلِ «همیشه‌بهار» که می‌توان در بامداد یک‌روز بهاری شکفتن آن را مشاهده‌کرد، مرهمی طبیعی است که خواص درمانی متعدد دارد. شکل زیر، تصویر یک گل زیبای همیشه‌بهار را نشان‌می‌دهد.
گل همیشه بهار بانام علمی L.Calendula officinalis، گیاهی است یک‌ساله، علفی و از تیره ستاره‌ای که ساقه‌ای به بلندی ۲۵ تا ۵۰ سانتی‌متر دارد. برگ‌های آن ساده، تخم‌مرغی شکل، دراز، کرک‌دار، بدون دندانه، با کناره‌های موجدار و به رنگ‌سبز روشن است. روی ساقه منشعب همیشه‌بهار، کاپیتول‌های درشت و زیبا ظاهر می‌شود که معمولاً دارای ۲نوع گل است. یکی از آنها را گل‌های لوله‌ای و دیگری را گل‌های زبانه‌ای تشکیل‌می‌دهد. گل‌های همیشه‌بهار، درشت و به رنگ زرد یا نارنجی می‌باشند که به تناسب گرما و رطوبت محیط، هر‌روز حدود ساعت ۹صبح شکفته‌شده و بعد‌از‌ظهرها حدود ساعت ۵ جمع می‌گردند.
همیشه‌بهار گیاه بومی منطقه مدیترانه و جنوب اروپا است و به‌عنوان گل‌زینتی نیز کاشته‌می‌شود و پرورش‌می‌یابد. در ایران نیز همیشه‌بهار در ارتفاعات بیش‌از ۲۵۰۰متر مناطقی‌از غرب و جنوب‌غربی و نواحی دیگر می‌روید. بنابراین می‌توان ۲نوع گل همیشه‌بهار را معرفی‌کرد، یکی همان گل همیشه‌بهار وحشی است و دیگری گل همیشه‌بهار پرورشی می‌باشد که گلبرگ‌های مضاعف دارد و برای زیبایی پرورش‌داده می‌شود.
گل‌همیشه بهار را به‌عنوان تصفیه‌کننده خون، التیام‌دهنده، نیرو‌بخش، معرّق، مدرّ، ملین، ضد‌نفخ و کاهنده‌کلسترول تجویز‌کرده‌اند. مواد موجود دراین گیاه،جریان‌خون و کارکرد قلب را افزایش‌می‌دهد و به کاهش التهاب و خونروی، بهبود زخم معده و دوازدهه و درمان اختلالات کبدی کمک‌می‌کند. گل همیشه‌بهار در بهبود جوش‌های صورت، آکنه، سوختگی‌های سطحی، اگزما و خارش مؤثر‌است. دم کرده گل همیشه‌بهار به‌صورت چای، با داشتن اثر ضد‌باکتریایی، ضدویروسی و خاصیت ضد‌التهابی، در زمان سرماخوردگی مفید است. همچنین چای آن‌را برای شستشوی چشم و کاهش قرمزی ناشی‌از حساسیت نیز توصیه‌کرده‌اند. گل‌های همیشه‌بهار زخمهای پوستی را التیام‌می‌دهد و با‌توجه به خاصیت گندزدایی خود، می‌تواند سبب تسکین و ترمیم زخم و جراحت و محل‌گزیدگی حشرات (مانند زنبور) باشد. گل همیشه‌بهار از آزادشدن هیستامین پیشگیری‌می‌کند و از‌این‌رو در رفع حساسیت مفید واقع‌می‌شود. از‌این‌رو در صنعت تولید لوازم آرایشی و بهداشتی، کرم‌هایی از گل همیشه‌بهار تهیه‌می‌شود که برای کاهش التهاب، سوزش و خارش پوست و تورم ناشی‌از گزش حشرات و ادرار‌سوختگی کودکان مؤثر است.
معمولاً دم‌کرده ۲۰ تا ۳۰ گرم گل همیشه بهار در هزار‌میلی‌لیتر(۱لیتر)آب و نوشیدن روزانه ۳فنجان از‌آن، اثر تعریقی‌دارد و برای بهبود اختلالات کبد و کیسه‌صفرا توصیه‌می‌شود. درهنگام سرماخوردگی می‌توان ۲گرم گل همیشه‌بهار را، به‌مدت ۱۰دقیقه، در یک‌فنجان آب‌جوش دم‌کرد و روزانه تا ۳فنجان از این دم‌کرده را نوشید. در شکل دیگر، می‌توان ۲ قاشق مرباخوری از گل همیشه‌بهار را در ۲لیوان آب‌سرد خیساند و برای ترشح صفرا آن‌را نوشید.
از جوشانده گل‌های همیشه‌بهار برای شستشوی زخم‌ها استفاده‌می‌شود. برای این منظور جوشانده ۱۰درهزار (۱۰گرم گل در ۱لیتر آب) آن کاربرد دارد. در‌عین‌حال می‌توان با مخلوط‌کردن ۳۰ گرم از آن با روغن زیتون و یا کره، مرهمی مفید برای التیام زخمهای سطحی و جوش‌های پوست تهیه نمود.
مواد موثره گل‌های همیشه‌بهار را فلاونوئیدهای محلول در آب و نیز کارتونوئیدها، مواد لعابدار، اسیداولئانولیک، اسید‌پالمتیک، اسید‌استئاریک و ماده‌ای به‌نام کالاندولین تشکیل‌می‌دهد. این ترکیبات خواص درمانی دارند و در تهیه فراورده‌های پوستی مورد‌نظر بوده‌اند. به‌عبارت‌دیگر، ترکیبات شیمیایی گل همیشه‌بهار را می‌توان شامل: Glycosides ،Triterpene ،Oligoglycosides،Oleanane Saponins Flavonol و Glucoside دانست. فلاونوئیدهایی مانند کوئرستین، ایزوکوئرستین، استرول‌ها، کاروتنوئیدها و ساپونین و کاروتنوئید که درگل‌های همیشه‌بهار وجود دارند، دارای خواص ضد‌التهابی، ضد‌باکتریایی، ضدویروسی و ترمیم‌کننده و التیام‌دهنده می‌باشند. در پمادهایی که از عصاره گل همیشه‌بهار برای مصرف موضعی تهیه‌کرده‌اند، اثر این ترکیبات شیمیایی موردتوجه قرار‌گرفته است. به‌طور‌کلی این پمادها برای درماتیتهای آلرژیک، ادرارسوختگیهای کودکان، آزردگیهای جلدی و خراشهای سطحی و گزیدگی حشرات مفید است. برای مثال در بروشور یکی‌از‌این پمادها که در داخل کشور تولید و عرضه‌می‌شود، به خواص و مکانیسم اثر دارو اشاره‌شده و آمده‌است:
«فلاونوئیدهای موجود در گل همشه‌بهار، از آزادشدن هیستامین و تولید پروستاگلاندین‌ها جلوگیری می‌نمایند. همچنین برای این دسته از مواد موجود درگیاه، اثرات دیگری نظیر تثبیت غشاء لیزوزومی (ترکیبات داخل لیزوزوم‌ها در‌صورت آزادشدن باعث تخریب سلول‌ها می‌شوند) و تأثیر بر نفوذ‌پذیری و مقاومت مویرگی نیز قائل هستند.
ساپونین‌های گل همیشه‌بهار از آزادشدن هیستامین، برادی کینین و بعضی‌از آنزیم‌های پروتئولیتیک جلوگیری‌کرده و با کاهش نفوذ‌پذیری مویرگ‌ها، مانع‌از ترشح پلاسما به داخل بافت‌ها گردیده و مهاجرت گویچه‌های‌سفید را به محل التهاب کاهش‌می‌دهند. به‌علاوه گزارش‌هایی مبنی‌‌بر ایجاد وقفه در رشد برخی‌از باکتری‌ها و قارچ‌ها توسط این مواد وجود دارد.
کاروتنو ئیدهای گل همیشه‌بهار، به اثرات ضدالتهاب و التیام‌بخش فلاونوئیدها و ساپرنوزیدهای آن کمک می‌کنند. کاروتنوئیدها، همراه با تانن موجود در گیاه، در پیشگیری و بهبود حالت قرمزی پوست، تورم و درد ناشی‌از آفتاب سوختگی که در‌اثر اشعه ماوراء‌بنفش ایجادمیشود، مؤثر گزارش‌شده‌اند.
«در پایان، با‌توجه به زمان خجسته نوروز و روزهای بهاری و این حقیقت که خداوند به انسان فرصت و استعدادی را داده است تا بتواند بین جنبه‌های مادی و معنوی شخصیت، تعادل و هماهنگی برقرار‌کند و با آگاهی از خوبی‌ها و بدی‌ها راهی را انتخاب‌نماید که بتواند همواره مسیر کمال را بپیماید و مورد لطف و عنایت خداوند قرار‌گیرد و به آرامش و خوشبختی واقعی برسد، می‌توان انتظار‌داشت که تحویل سال و رسیدن روز نو و سال نو فرصتی باشد تا با حقیقت‌جویی، خود‌شناسی، راستگویی، مهربانی، بخشندگی، بی‌ریایی، انجام کار خود‌انگیخته و خودشکوفایی و عشق‌ورزیدن، به آرامش و سعادت واقعی برسیم.
بر چهره گل نسیم نوروز خوش است
در صحن چمن روی دل‌افروز خوش است
از دی که گذشت هر چه گویی خوش نیست
خوش باش و ز دی مگو که امروز خوش است
ثبت نظر