نگاهی به خطرات بیسفنول‌آ در محیط‌زیـست

داشتم سطرهای آخر مقاله طول‌عمر انسان را می‌نوشتم که دوست عزیز و هنرمندم، آقای مهندس‌اردوان‌بهزاد با ارسال ایمیلی پیشنهاد نمودند که‌به‌شرح یکی‌از موادشیمیایی خطرناک درمحیط زندگی انسان بپردازم. این ماده شیمیایی که درساخت بطری‌های پلاستیکی و بسیاری ازمحصولات دیگر به‌کارمی‌رود، بیسفنول‌آ(BPA) نام دارد.

افرادی‌که از تهران به شهرستان‌ها سفر می‌کنند اگر در مسیر راه به فروشگاه‌های عرضه موادخوراکی دقت‌نمایند، مشاهده خواهندکرد که بسیاری از آنها بسته‌های حاوی آب آشامیدنی را که در داخل مغازه جاگیر بوده است، بیرون از فروشگاه روی یکدیگر چیده‌اند. شرایط جغرافیایی بیشتر این فروشگاه‌ها چنان است که  این بطری‌های آب هر روز برای چندساعت درمعرض تابش آفتاب قرارمی‌گیرند. درسفری که چندی پیش به‌غرب کشور داشتم، دریکی از شهرستان‌ها برای خرید شیر به یکی از چنین فروشگاه‌هایی‌که معمولاً در ردیف یکدیگر قراردارند، مراجعه‌کردم. پس‌از خرید شیر به فروشنده گفتم: «میدونی که نباید این بطری‌ها را در‌برابر تابـش نورخورشیـد گذاشت؟» گفـت‌:‌ «پراز ویتامین می‌شه حاج‌آقا!»

بیسفنول‌آ(Bisphenol A) که با نام اختصاریBPA شناخته‌می‌شود، یک مادة‌شیمیایی است که دربسیاری از پلاستیک‌هایی که هر روز از آنها استفاده‌می‌کنیم وجود دارد و مقادیر بالا و استفادة نا‌بجای آن، مشکلات بسیاری‌ را برای سلامتی ایجادمی‌کند.

بیسفنول‌آ و (Tertiary-octylphenol (tOP-4، به‌طور گسترده‌ای برای تولید محصولات‌پلی‌کربنات (ازخانواده پلیمرهای‌ترموپلاستیک) و رزین‌های اپوکسی و سورفکتانت‌ (Surfactant)های گوناگون به‌کارمی‌روند. برای مثالBPA درساخت بطری‌های آب، بطری‌های شیربچه، برخی‌از وسایل‌پزشکی و دندان‌پزشکی، سی‌دی و بسیاری از وسایل‌الکترونیکی خانگی کاربرد دارد. همچنین درموادی که برای پوشاندن داخل قوطی‌های موادغذایی‌ونوشیدنی( قوطی‌کنسرو) از آن استفاده می‌شود. به‌طورکلی، گستردگی این مواد درمحصولات گوناگون و بی‌احتیاطی مصرف‌کنندگان، خطر بالقوه‌ای است که باید آن‌را جدی‌گرفت. هنگامی‌که بطری‌های‌پلاستیکی آب‌معدنی درمعرض تابش نور خورشید نگهداری گردند، مشتقات زیان‌آور پلاستک جداشده و احتمال خطر مطرح‌می‌گردد. زمانی‌کهBPA در مایعات‌داخل بطری‌های پلی‌کربنات‌پلاستیک آزادگردد، نوشیدن آن مایعات مقدارBPA را در ادرار مصرف‌کننده افزایش‌می‌دهد.

بررسی‌پژوهشگران دانشگاه هاروارد‌آمریکا نشان‌داده‌است که مقدارBPA در ادرار اشخاصی‌که به‌مدت یک‌هفته داوطلبانه  ازمایعات  درون بطری‌های پلی‌کربنات نوشیده‌اند، ۷۵درصد افزایش یافته‌است.

پژوهش دانشمندانی‌که در مراکز پزشکی دانشگاه‌های آمریکا روی جمعیت‌زیادی از مردم انجام‌شده، نشان‌داده‌است که پس‌از ورود ماده «بیسفنول‌آ» به‌بدن، مقداری‌از آن در بافت‌ها و چربی‌بدن تجمع پیدامی‌کند. این مواد با تأثیر بر غددچربی و لنفاوی بدن می‌توانند سبب ایجاد تومور گردند.

پیش‌از این درمقاله‌ای نوشتم که دکترکنراد‌لورنتس، دانشمند اتریشی و برنده جایزه نوبل فیزیولوژی و پزشکی، در یکی‌از کتاب‌های خود به نکته‌ای اشاره‌کرده‌است که بسیار درخور توجه می‌باشد. او نوشته‌است: «تمامی موهبت‌هایی که از بینش‌عمیق آدمی نسبت به محیط زندگی ‌او منتج‌می‌شوند، پیشرفت‌های او درتکنولوژی، درشیمی و پزشکی و همگی آن موضوعاتی‌که هدفشان ظاهراً کاستن رنج آدمی است، به‌صورتی دهشت‌آور و متعارض، فساد و تباهی نوع آدمی را درپی دارد. بشریّت کاری را باخود و محیط زندگی خود می‌کند که تقریباً بر سرهیچ سیستم زنده دیگری نمی‌آید.

لورنتس می‌افزاید: دربسیاری از موارد نوع «خوراک»  نیز از نوع «خورنده» خود سود می‌برد. تردیدی نیست که میزان تولید مثل گیاهان و جانوران خوراکی، نسبت به‌میزان مصرف آنها به‌وسیله این یا آن مصرف‌کننده تنظیم شده‌است، به‌طوری‌که اگر این عامل از بین برود تعادل حیاتی برهم خواهدخورد. همزیستی میان خوراک و خورنده درمواردی از این نیز فراتر می‌رود. بسیاری از علف‌ها ساختارشان چنان است که باید به‌وسیلة سم‌داران بزرگ، کوتاه نگهداشته شوند و حتی پایمال‌گردند. همان کاری که ما درمورد چمن‌هایمان با ماشین چمن‌زنی از آن تقلید می‌کنیم. اثرات متقابل در میان انواع جانوران و گیاهان و قارچ‌های پرشماری که با یکدیگر در یک مسکن به سر می‌برند و یک اجتماع زیستی(Echosystem) را تشکیل‌می‌دهند، بسیار گوناگون و پیچیده می‌باشد.

به عقیده کنراد لورنتس، از میان تمام علت‌های تـکاملی‌ جهان‌آلی، گذشته‌از فرایندجهش(Mutation) و نوترکیبی (Recombination) ژن‌ها، مهمتریـن نقش برعهدة انتـخاب‌طبیعی ‌(Natural selection) است. انتخاب‌طبیعی موضوعی را یه یادمی‌آورد که آن‌را سازگاری می‌نامیم. لورنتس پس‌از تعریف سازگاری، به راه‌حل‌هایی نیز برای حفظ تعادل اشاره‌می‌کند. به‌عقیده او یکی‌از راه‌حل‌های ممکن برای ایجاد تعادل این است که انسان بتواند از طریق کشاورزی و پرورش حیوانات، اجتماع زیستی تازه‌ای ایجادنماید که از هرحیث محدود به احتیاجاتش باشد.این‌گونه اجتماعات زیستی را در بسیاری از روستاهای قدیمی می‌توان یافت که مردم آنها طی نسل‌های متمادی در یک منطقه زیسته‌اند، به این منطقه عشق‌ورزیده‌اند و برپایه دانش بوم‌شناسی بسیار ارزنده‌ای که به تجربه آموخته‌اند، به خاک خود آنچه را از آن گرفته‌اند بازگردانده‌اند. علت این است که کشاورز، موضوعی را می‌داند که انسان متمدن فراموشش کرده است و آن اینکه منابع حیات سیاره ما پایان‌ناپذیر نیستند. لورنتس می‌افزاید انسان متمدن هنگامی‌که طبیعت زندة گرداگرد وحافظ خود را کورکورانه از بین‌می‌برد، زندگی خود را از نظر بوم‌شناسی درمعرض نابودی قرارمی‌دهد. این انسان زمانی به اشتباهات خود پی‌می‌برد که عواقب‌وخیم آنها را به‌چشم خود ببیند».

استفاده از بسته‌ها، ظرفها و بطری‌های پلاستیکی در سال‌های‌اخیر یکی‌از کارهای بشر دوران تکنولوژی است. ‌افرادی‌که غذاهایی مانند شیربرنج، شله‌زرد، آبگوشت و خورش‌ها را داغ‌داغ داخل ظرف‌های پلاستیکی نامرغوب و غیراستاندارد می‌ریزند و توزیع‌می‌کنند، شاید نمی‌دانند که ممکن‌است مصرف‌کنندگان چه مشکلی را باید تجربه‌نمایند. بیسفنول‌آ(BPA)، یکی‌از موادی است که در محیط انسان ماشینی و محصولات تولیدی ۵۰ سال‌اخیر گسترده‌شده و احتمالاً سلامتی انسان را به‌خطر می‌اندازد، کار قلب‌وعروق را مختل‌نموده و برتوانایی‌جنسی و نیروی‌باروری فرد اثرمی‌گذارد.

 BPA بر بدن نوزادان و کودکان که نسبت به سموم حساس‌تر می‌باشند، اثر شدیدتری می‌گذارد و در تخمک‌گذاری و باروری زنان دخالت‌می‌کند. در بیش‌از هزار مورد پژوهشی که درسال‌های‌اخیر درمورد اثرBPA روی حیوانات و انسان انجام‌شده‌است، نشان‌داده‌اند که ایجاد اختلال درسلامت را می‌توان به‌مقدارBPA دربدن نسبت‌داد. این یافته‌ها حاکی‌از این می‌باشد که این ماده می‌تواند مانند هورمون عمل‌نموده و از اختلال در باروری‌گرفته تا ایجاد مشکلات قلبی‌عروقی‌ومغزی و سرطان و نیز آسیب‌رساندن بهDNA خطرناک باشد. بررسی‌های متعددی که روی جانورانی مانند نوعی میمون، موش و سگ انجام‌شده‌است، نشان‌می‌دهد که BPA درحیوانات مورد بررسی به کروموزوم و ژن‌های آنها آسیب واردنموده و درمواردی به سقط جنین و بروز نقص مادرزادی منجرشده‌است. دربرخی‌از نتایج این پژوهش‌ها مشاهده‌می‌شود که احتمال بروز خطرات مهم و جبران‌ناپذیری ازBPA در انسان نیز مطرح می‌باشد. در این گزارش‌ها اشاره‌شده‌ که غلظت بالای بیسفنول‌آ، می‌تواند برکیفیت اسپرم درمردان و اثر باروری آنها تأثیر منفی گذارده و در زنان نیز میزان  ناباروری را افزایش‌دهد. در این پژوهش‌ها به اثر استروژنیک بیسفنول‌آ در یاخته‌های انسانی نیز توجه شده‌است.

علاوه‌بر آزمایش‌هایی که پیش‌از سال ۲۰۰۰ میلادی انجام‌شده، پژوهش‌های دانشگاهی متعددی در سال‌های ۲۰۰۳ ،۲۰۰۶ ،۲۰۰۹ ،۲۰۱۳، ۲۰۱۶و۲۰۱۷برای مشخص‌کردن اثر بیسفنول‌آ صورت گرفته است. در برخی‌از این تحقیقات وجود بیسفنول‌آ درجدار داخلی قوطی‌های کنسرو و خطرات ناشی‌از آن موردتوجه دانشمندان بوده و بررسی آنها نشان‌داده‌است که از این راه نیز مادةBPA می‌تواند وارد بدن شود. منظور از این پژوهش‌ها  به‌دست‌آوردن ارتباط معنی‌داری میان ورودBPA به بدن وتغییرات حاصله‌از آن دریاخته‌های انسان بوده‌است. درارزیابی ارتباط بینBPAو Malondialdehyde ادراری، مشخص‌شد که همبستگی معنی‌داری برای بیسفنول‌آ وMalondialdehyde)MDA)در هردو جنس (مرد و زن) وجود دارد.

در بررسی جدیدی که توسط پژوهشگران دانشکده بهداشت دانشگاه‌هاروارد درآمریکا انجام‌شد، مشخص‌گردید که‌غلظتBPA دربدن گروهی‌از داوطلبانی‌که برای پنج روز متوالی هر روز از سوپ‌کنسروی استفاده می‌کردند، درمقایسه با افرادی‌که در ۵ روز سوپ تازه می‌خوردند، بیش‌از ۱۰۰۰ درصد افزایش نشان‌می‌دهد. نتایج این پژوهش‌ها که درنشریه انجمن‌پزشکی‌آمریکا منتشرشد، حاکی‌از آن بود که مصرف زیاد مواد کنسروشده، سلامت انسان را درمعرض خطر قرارمی‌دهد. نویسنده این گزارش، یعنی جنی‌کارویل(Jenny Carwile) از گروه اپیدمولوژی آن دانشگاه اضافه کرده‌است که هدف از ادامة تحقیقات این بود که ببینیم مردم چگونه درمعرض بیسفنول‌آ قرارمی‌گیرند. تردیدی نبود که مقداری‌از BPA، ازطریق نوشیدنی‌هایی که داخل بطری‌های پلاستیکی هستند وارد بدن می‌شوند، اما در ادامه مشخص‌شد که با استفاده از غذاهای کنسروشده نیز مقدارBPA دربدن افزایش‌می‌یابد. بیسفنول‌آ علاوه‌برآنکه دربطری‌های پلی‌کربنات وجود دارد در پوشش قوطی‌های کنسرو، کامپوزیت‌های دندان‌پزشکی، اسباب‌بازی‌های پلاستیکی و بسته‌های موادغذایی نیز دیده‌می‌شود. با این دیدگاه، پژوهشگران به ارتباط  خوردن سوپ‌کنسروی و افزایش مقدارBPA ادراری افراد مورد بررسی و مقایسه آن دراشخاصی‌ پرداختند که از سوپ تهیه‌شده از مواد تازه‌خورده بودند.

بررسی‌ها نشان‌می‌داد که نمونه‌های ادرار ۷۵داوطلبی که درطول آزمایش گرفته‌شده‌اند، پس‌از خوردن سوپ کنسروی، درمقایسه با مقادیر ادرار افرادی‌که سوپ تازه خورده بودند، با افزایش ۱/۲درصدی BPA همراه بود. دراین آزمایش ۷۵ تَن از افراد داوطلب در دوگروه مورد بررسی قرارگرفتند. به‌گروه اول برای صرف‌ناهار سوپ کنسروی داده‌شد و برای افراد گروه دوم سوپ تهیه‌شده از مواد تازه منظورگردید. البته به‌غیر از ناهار، افراد هردوگروه هرغذایی را که مایل بودند می‌خوردند. پس‌از دوروز، برنامه غذایی دوگروه را برای دو روز دیگر با‌یکدیگر تعویض‌نمودند تا هر دوگروه از‌نظر دریافتBPA برابر باشند. پس‌از انجام آزمایش ادرار در روزپنجم، مشخص‌شد که در ادرار تمام داوطلبان ‌مقداریBPA وجوددارد. اما در ادرار افرادی‌که غذای‌تازه خورده‌بودند مقدارBPA به ۱میکروگرم درلیتر می‌رسید ولی در ادرار آنهایی‌که از غذای کنسروی استفاده‌کرده‌بودند ۲۰/۸میکروگرم بیسنفول‌آ مشاهده می‌شد. با توجه به این‌که قوطی‌ نوشابه‌ها برای پیشگیری از واکنش ‌اسیدنوشابه با فلز قوطی دارای بیسفنول‌آ هستند، استفاده‌از آنها و به‌کارگیری نادرست بطری‌هایی که بیسفنول‌آ دارند احتمالاً می‌توانند ازسطح آنزیم‌های ضداکسیدان بکاهند، عملکرد سیستم ایمنی را کاهش‌دهند و در ایجاد اختلالات‌غدد درون‌ریز و بیماری‌های دیگری مانند ناباروری، چاقی، دیابت، بیماری‌های قلبی‌‌عروق و برخی از تومورهای بدخیم نقش داشته‌باشند. گزارش‌های بسیاری وجوددارد که نشان‌می‌دهد مسمومیت با بیسفنول‌آ سبب تغییر درعملکرد ژنی‌شده که درمعرض این ماده قرارگرفته‌است. بخشی‌از این گزارش‌ها اشاره به تغییرات رفتاری درافرادی دارد که مادة بیسفنول‌آ وارد بدن آنها شده‌است. پرخاشگری و خشونت، تغییر واکنش‌های احساسی و عاطفی و بیش‌فعالی، می‌توانند ازجمله این رفتارها باشند.

متاسفانه در ایران نیز استفاده‌از بطری‌های پلاستیکی آب و ظروف‌پلاستیکی یک‌بار مصرف بسیار متداول شده‌است. تمامی‌افراد می‌توانند درکوه‌ودشت و خیابان‌وجوی آب، این پلاستیک‌ها را مشاهده‌نمایند. دربیشتر این مواد و بطری‌هایی که‌از پلی‌کربنات ساخته‌شده‌است، بیسفنول‌آ وجود دارد. جالب است که رهاکردن این مواد درمحیط‌زیست خود می‌تواند خطر‌آفرین باشد. باتوجه به نیمة‌عمر بیسفنول‌آ و اینکه  پلاستیک درطبیعت از بین نمی‌رود، مشخص خواهد‌شد که رهاکردن این مواد درفصول مختلف سال و پراکندگی گسترده آن در محیط‌زیست، می‌تواند مشکل بزرگی را ایجادنموده و به گیاهان و برخی از جانداران (به‌ویژه آبزیان) آسیب برساند.

حرارت‌دادن و در‌معرض آفتاب گذاشتن این بطری‌ها سبب می‌گردد تا مقداری بیسفنول‌آ درمحلول داخل آنها آزاد شود. همانطور که درآغاز مقاله اشاره‌نمودم، دیده‌ام که فروشگاه‌های مواد‌غذایی این بطری‌ها را دربرابر تابش‌مستمر آفتاب گذاشته‌اند. دیده‌ام که در خیابان ورودی شهرستان، جوانی با یک بطری پلاستیک برای دریافت آب‌جوش به منظور تهیه غذای کودک خود به فروشگاهی که در سماور بسیار بزرگی آب‌جوش می‌فروشد مراجعه‌کرده‌است. من خانم خانه‌داری را دیده‌ام که درظرف یک‌بارمصرف‌کهنه، خورش قرمه‌سبزی شب گذاشته را ریخته و برای گرم‌شدن آن را روی بخار سماور گذاشته‌است. من دیده‌ام که دربسیاری از این ظرف‌های‌پلاستیکی غیراستاندارد، سرکه و آبلیمو و آبغوره نگهداری می‌کنند. من جوشاندن اسباب‌بازی پلاستیکی نامرغوب را به‌تصوّر ضدعفونی‌کردن آنها دیده‌ام. من سوزاندن بسیاری‌از این مواد را که درطبیعت از بین نمی‌روند نیز دیده‌ام و گمان می‌کنم که همگی ما اینها را دیده‌ایم. پس باید شیوه درست استفاده از آنها را به‌طورمستمر آموزش‌دهیم.