آلاینده‌های شیمیایی و شیرمادر

نتایج بررسی‌های بیش‌از 25سال نشان داده‌است که آلاینده‌های شیمیایی همیشه درحال ازدیاد بوده‌اند و به اکثر منابع طبیعی تغذیه‌یی حتی شیرمادر هم نفوذ کرده‌اند.
به دلیل اتصال بعضی از‌این مواد‌شیمیایی به بافت چربی، زمانی‌که بدن درجریان lactation از‌این چربی‌ها استفاده می‌کند، غلظت قابل‌توجهی ازاین مواد آزاد می‌گردد، تجربه‌یی که هیچگاه اجداد ما با آن مواجه نبوده‌اند. درطی سالیان اخیر بشر توانسته است از میزان این مواد شیمیایی مضر در محیط اطرافش و درنتیجه در شیر‌مادر کم کند. میزان متابولیت‌های DDT, PCBs و Dioxin دربسیاری از کشورها کاهش‌یافته است اما بسیاری از مواد‌شیمیایی که به‌عنوان آلاینده‌های ارگانیک پایدار نامیده می‌شوند درمحیط اطراف‌مان و شیرمادر مانده‌اند.
یک پیمان بین‌المللی درتاریخ 22‌ می سال‌2001 در استکهلم توسط ایالات متحده‌ی آمریکا و 119‌کشور امضاء گردید و طی آن قرار شد بسیاری از این موادشیمیایی نابود گردند .
مواد‌شیمیایی در شیرمادر:
دانشمندان ورود آلاینده‌های شیمیایی را به شیرمادر هشدار می‌دهند. برخی از آلاینده‌ها در محیط زندگی بشر باقی می‌مانند و ازطریق آب وهوا به گیاهان وحیوانات نفوذ می‌کنند و نهایتاً ازطریق زنجیره‌‌ی غذایی به انسان می‌رسند و متأسفانه طی فرآینده‌های شیمیایی به بافتهای چربی انسان ملحق می‌شوند و این بافتهای چربی منبع‌غذایی شیر مادر هستند ودرجریان تولید شیرمادر این آلاینده‌ها آزاد شده و ازاین راه به شیر‌خوار می‌رسند.
تمامی آلاینده‌ها ازاین طریق عمـل نمی‌کننــد اما ارگانوکلرین‌های پایدار یا گروه PoPs) persistent organic pollutants)که سالها درمحیط زندگی و بدن انسان باقی می‌مانند، ازاین کانال وارد شیر‌مادر می‌شوند.
آنچه بسیار مهم است، این نکته است که تغذیه با شیرمادر به دلیل منافع زیاد آن باید ادامه یابد ولیکن درعین‌حال باید با این مشکل روبرو شویم و جهت حفظ فرزندان‌مان برای آن تدبیری بیاندیشیم. پس‌از پیمان‌2001 دراستکهلم، بسیاری از‌این موادشیمیایی از‌سوی ملل مختلف نابود شده‌است و دانشمندان منتظر پیمان‌های جدید در نشست‌های بعدی هستند.
میراث آلاینده‌های سمی:
دنیای مدرن از آلاینده‌های شیمیایی اشباع شده‌است. استفاده از مواد‌شیمیایی ساخته‌ی‌ دست‌بشر در‌گذشته و حال، باعث آلودگی هوا، آب  و خاک شده‌است. از آنجایی که بعضی از‌این مواد قادر به حرکت در هوا یا سوار بر ذرات شناور در اقیانوسها هستند، ممکن‌است مردم سرزمینی که هزاران مایل دورتر از منبع تولید هستند را آلوده نمایند. بسیاری از محصولات و فعالیتهایی که بخشی از زندگی روزمره می‌باشند مانند رانندگی، استفاده از پلاستیکها ومواد شیمیایی در محیط کار ویا به عنوان سرگرمی، مازاد مواد سوختنی یا صنعتی، ممکن‌است برای بشر خطرساز باشند. این مواد به بخشهایی ازبدن ازجمله کبد، مغز، خون و شیرمادر نفوذ می‌کنند، بخشی از اینها عمر کوتاهی دارند و به سرعت از بدن خارج می‌شوند و بعضی برای سالها باقی می‌مانند.
تماس با جنین و شیرخوار:
گرچه آلاینده‌های شیمیایی برهمه تأثیر می‌گذارند ولیکن سنین پایین آسیب‌پذیرترند. کودکان به نسبت وزنشان درمقایسه با بالغان بیشتر می‌خورند، می‌نوشند ونفس می‌کشند. به‌طور مثال اگر یک شیرخوار را درنظربگیریم میزان مصرف نوشیدنی‌اش به نسبت وزن درمقایسه با بالغان مقادیر بسیار زیادی ازمایعات در هر روز است مثل اینکه یک فرد بالغ حدود 7 لیتر آب، یا 35 قوطی نوشیدنی در هر روز بنوشد، درنتیجه اگر آلاینده‌یی درآب باشد، شیرخواران بیشتر متضرر می‌گردند. به همان نسبت مصرف زیاد شیرمادر یا شیرخشک، احتمال ورود آلاینده‌ها را به بدن شیرخوار بیشتر می‌کند. ازجمله این آلاینده‌ها می‌توان از تعدادی‌ از organochlorine مثل DDT, chlordane ,heptachlor ,‌hexachorobenzene, endrin , aldrin, dieldrin, toxaphene, minex, (Lindane) dioxins وhexachloro eyclohexane forans و‌ PBDEs و PcBs نام برد.
تعدادی‌از مواد‌شیمیایی غیرorganochlorine مانند nitro musks ، سرب، جیوه، musk xylenes، کادمیوم و سایر فلزها و حلال‌ها هم باعث آلودگی شیرمادر می‌گردند. مغز و سایر ارگانهای شیرخوار به سرعت درحال رشد هستند و این امر بسیار مهم است که این ارگانهای درحال رشد و تکامل سیگنال‌های صحیحی دریافت‌کنند ولی تماس با این مواد بالقوه خطرناک در دوره‌های حساس رشد وتکامل باعث مشکلات سلامــت در آینـده‌ی کـودک خواهد گردید.
ماحصل صنایع شیمیایی ازطرف مختلفی مثل آتش سوزی و انفجار یا انهدام زباله وارد آب، خاک وهوا می‌شود و برخی از آنها دهه‌ها بدون تغییر در طبیعت می‌مانند.
 مواد شیمیایی مضر از راههای تنفس، بلع و یا جذب پوستی وارد بدن موجودات می‌شوند و سپس این مواد یا به خارج ترشح می‌شوند یا به موادی کم ضررتر متابولیزه می‌شوند یا در بدن ذخیره می‌گردند. آنهایی که ذخیره می‌شوند به نام پایدار یا (persistent) نامیده می‌شوند که ارگانوکلرینها از این گروهند. این مواد دربافت چربی ذخیره می‌شوند که این فرآیند را bioaccumulation می‌نامند. فرآیند bioaccumulation دو مرحله دارد که biomagnification و bioconccntration نامیده می‌شوند. زمانی که موادشیمیایی بلعیده یا استنشاق می‌شوند طی مکانیسم‌هایی سم‌زدایی شده و در بدن ذخیره می‌شوند و دربافت چربی یا استخوان به مدت طولانی می‌مانند و مرحله‌ی bioconccntration آغاز می‌گردد در صورت ادامه یا تکرار تماس با آلاینده‌ها این تجمع بیشتر می‌شود.
درچرخه‌ی طبیعت، شکار و با مصرف موجودات مختلفی که این مواد شیمیایی را در بدنشان ذخیره کرده‌اند جریان biomagnification آغاز می‌گردد. موجود شکارگر با خوردن شکارهای گوناگون مجموعه‌یی از مواد‌شیمیایی مختلف را با مقادیر مختلف در بدنش جمع‌آوری می‌کند و در ادامه‌ی این چرخه  موجود شکارگر نیز شکار سایر موجودات می‌گردد و در طی این جریان مواد‌شیمیایی در چرخه‌ی‌غذایی تغلیظ می‌گردند.
در نهایت حیواناتی مانند عقاب‌ها، شیرهای دریایی، خرس‌های قطبی و انسانها که در رأس این چرخه‌ی‌غذایی قرارگرفته‌اند، بیشترین مقادیر آلاینده‌ها را در بدن خود جمع‌آوری می‌کنند. درجریان شیردهی جریان bio‌a‌ccumulation یک قدم فراتر می‌رود و شیرخواران از چربی‌مادران‌شان تغذیه می‌کنند و عصـــاره‌ی ایــن آلاینــده‌ها را مصرف می‌نمایند.
فواید شیرمادر:
شیرمادر یک منبع‌غذایی منحصر‌به‌فرد است که با هیچ‌غذای دیگری ازجمله شیر‌خشک قابل جانشینی نیست. گرچه آلاینده‌ها در شیرمادر تجمع می‌یابند، هنوز درمقایسه با شیرخشک ازنظر حفظ سلامت مادر و کودک بهترین انتخاب است. تعدادی از مهمترین فواید شیرمادر عبارتند از:
ـ افزایش مقاومت نسبت به بیماریها و عفونتها در سالهای اول زندگی در شیرمادرخواران به نسبت کودکان شیرخشک‌خوار.
ـ شیرمادرخواران کمتر دچار بیماریهایی ازقبیل دیابت جوانان، M.S، بیماری قلبی و سرطان قبل از 15 سال می‌شوند.
ـ مادران شیرده کمتر دچار استئوپوروز می‌شوند و درطول زمان شیردهی راحتتر وزن کم می‌کنند و خطر سرطان پستان، رحم وتخمدان درآنان کمتر است.
ـ ازنظر اقتصادی نیز شیرمادر مزایای بیشماری دارد، ارزانتر از فرمولاست و به دلیل کاهش نرخ بیماری درکودکان شیرمادرخوار، هــزینــه‌ی پزشکی خانــواده کاهش می‌یابد.
مضرات شیرخشک:
صنعت شیرخشک سالیانه 8 بیلیون دلاردرآمدزایی دارد. بودجه‌ی تبلیغاتی که برای متقاعدکردن خانم‌ها درجهت انتخاب شیرخشک صرف می‌شود بسیار زیاد است. با افزایش آلاینده‌ها درشیرمادر این سوال مطرح می‌شود که آیا شیرخشک بهتر از شیرمادر است وجواب تقریباً همیشه منفی است. با اینکه شیرخوارانی که با شیرخشک تغذیه‌می‌شوند مقادیر کمتری از PcBs, Dioxins و organochlorin دربدنشان به نسبت شیرمادرخواران دارند ولیکن شیرخشک هم مضراتی دارد که آن را در رتبه‌ی بعدی به نسبت شیرمادر قرار می‌دهد.
حافظان سلامت، خطر آب‌آلوده، مواد بالقوه آلوده در شیشه و سرشیشه و شیرخشک را درنظر می‌گیرند. دربسیاری از مناطق دنیا، آب با میکروارگانیسم‌های بیماری‌زا آلوده است که ممکن‌است باعث اسهال و بیماری‌های جدی عفونی شود. حتی در کشورهای توسعه‌یافته،‌ آلودگی آب با پارازیت‌هایی مثل کریپتوسپوریدیوم و ژیاردیا و باکتری‌هایی مثل E.coli ممکن‌است برای شیرخواری که هنوز سیستم ایمنی کاملی ندارد، خطرناک باشد. سایر آلودگی‌های شایع در آب chlorine byproducts، سموم علف هرز، حشره‌کشها، حلالها، سرب وآرسنیک می‌باشند. درمناطق روستایی، نیترات آبهای زیرزمینی باعث Blue baby synd می‌شود که کشنده است. آب معدنی نیزگاهی آلوده است.
شیرخشک ممکن‌است درجریان تولید آلوده گردد. درگذشته مواردی از ‌آلودگی با خرده شیشه، تکه‌های فلز، سالمونلا و سایر باکتری‌ها گزارش شده‌است. سم قارچ آفلاتوکسین در بعضی‌از شیرخشک‌ها مشاهده شده‌است که حتی با مقادیر کم هم ممکن‌است باعث سرطان شود، همچنین شیرخشک ممکن است حاوی فلزاتی مانند آلومینیوم، منیزیوم، کادمیوم و سرب باشد. شیرخشک حاوی سویا، مقادیر زیادی از استروژن گیاهی (فیتواستروژن‌ها) دارد و غلظت این مواد درخون شیرخوارانی که ازاین نوع شیر‌خشک تغذیه می‌کنند ممکن‌است به 13000 تا 22000 برابر غلظت استروژن طبیعی برسد.
بعضی‌از کمپانی‌های شیرخشک مواد مازادی مثل پلاستیک‌های پلی‌وینیل‌کلراید تولید می‌کنند که درچرخه‌ی طبیعت در نهایت ممکن‌است باعث آلودگی شیرمادر گردد. به‌هرحال شیرخشک محصولی است که به آلودگی محیط زیست به‌طرق مختلف می‌افزاید. در جریان تولید آن، گیاهانی به‌کار می‌روند که آلاینده‌اند. کامیونهایی به‌کارگرفته می‌شوند که با سوخت دیزل کار می‌کنند و آلاینده‌‌اند، از حشره‌کش‌های سمی وارگانیسم‌های تغییر یافته‌ی ژنتیکی در تولید سویا و  علوفه‌ی دام استفاده می‌شود و در‌نهایت درمرحله‌ی بسته‌بندی، محیط زیست آلوده می‌گردد.
پیشنهادهای راهگشا برای مادران:
رژیم‌غذایی مادران عامل مهمی درمحافظت آنان  در مقابل آلاینده‌های شیمیایی می‌باشد. به‌رغم تمام مشکلات آلاینده‌های پایدار ارگانیک شیرمادر بهتراز شیرخشک است. خانم‌هایی که قصد بارداری و شیردهی دارنـد بهتـر است:
 ـ سیگار‌کشیدن را متوقف کنند و از استعمال دخانیات توسط سایر  افراد درخـــانــه ‌و خــودرو جلوگیـری کنند.
ـ ازمصرف الکل پرهیز کنند.
ـ از مصرف حشره‌کش‌ها درمنزل، باغ یا برای حیوانات خانگی خودداری کنند.
ـ ازتماس با حلال‌ها، رنگ‌ها، چسبهایی با پایه‌ی غیر‌از آب، براق‌کننده‌ی مبل‌و‌صندلی، عطر و لاک‌ناخن‌ پرهیز کنند.
ـ از خشک‌شویی لباس‌ها پرهیز‌کنند.
ـ ازمصرف زیاد چربی‌های حیوانی و فرآورده‌های لبنی چرب خودداری کنند.
ـ از مصرف ماهی حاوی جیوه یا PCB مثل اره‌ماهی،کوسه و ماهی‌هایی که درمحل بریده می‌شوند پرهیز کنند.
ـ در‌صورت امکان غذاهای ارگانیک بخورند.
همانطور که ذکر شد، رژیم‌غذایی نقش مهمی درتجمع مواد‌شیمیایی پایدار در شیرمادر دارد، در‌این خصوص مصرف غذاهای چرب تهیه شده از حیوانات و ماهی مهم هستند.تجمع چنین مواد‌شیمیایی در بدن انسان طی یک جریان طولانی اتفاق می‌افتد، درنتیجه‌ تغییرات کوچک و موقت در رژیم‌‌غذایی تأثیر چندانی در میزان این مواد در شیرمادر ندارند. اگر مادران در زمان کوتاهی قبل‌از بارداری گیاه‌خوار شوند یا مقدار کمی از فرآورده‌های حیوانی مصرف‌کنند، تأثیـرچنــدانی نخواهد داشت.
درجریان شیردهی، میزان آلاینده‌ها درنمونه‌های آخر شیر کمتر‌از ابتدای آن است و مواد‌شیمیایی که پایدار نیستند راحت‌تر از شیرمادر حذف می‌شوند و با پیشگیری از مصرف آنها طی چند‌ساعت یا روز می‌توان آنها را از شیرمادر حذف نمود ولیکن از ورود بسیاری از آلاینده‌ها به شیر مادر در کوتاه مدت نمی‌توان جلوگیری نمود مثلاً با تغییر رژیم غذایی به سمت غذاهای کم چرب یا ارگانیک درکوتاه مدت نمی‌توان از ورود Dioxins, DDT و یا سایر مواد شیمیایی پایدار به شیرمادر جلوگیری کرد. دانشمندان علوم طبیعی و پزشکی، رژیمی با مقادیر چربی حیوانی کمتر و مقادیر بیشتری از میوه‌ها و سبزی‌ها و غلات پیشنهاد می‌کنند. این رژیم به‌ دو دلیل پیشنهاد می‌گردد: اول اینکه محصولات کشاورزی ارگانیک و مصرف آنها به حفظ محیط زیست کمک می‌کند وکاهش مازاد شیمیایی درمحیط زیست، آن را به محیطی پاکیزه برای رشد فرزندان‌مان تبدیل خواهد کرد و دوم اینکه مصرف حشره‌کش‌ها و سایر مواد‌شیمیایی که برای مادران شیرده و فرزندان‌شان مضر است، کمتر وارد محیط زیست می‌شوند.