آموزش مدیریت رفتار کودک

آموزش مدیریت رفتار کودکان parental management training)pmt) نوعی مداخله است که در آن تکنیک‌های یادگیری اجتماعی برای تغییر رفتار کودکان و نوجوانان به والدین آموزش داده می شود. اما هر مداخله‌ای که والدین در آن درگیر باشند، pmt محسوب نمی‌گردد.

آرزوی هر والدی داشتن فرزندی موفق، توانمند و خوش‌رفتار است و برای رسیدن به این مهم والدین راه‌های مختلفی چون مطالعه‌ی متون، مشورت با نزدیکان و مشورت با متخصصان و‌... را امتحان می‌کنند. در‌این راه والدین باید علاوه‌بر ارتقای دانش، مهارت‌های خود را نیز اصلاح کنند و یک نظام ‌انضباطی قاطعانه با رفتارهای مصمم و با ثبات عمل را به‌کار ببندند. در‌عین‌حال باید انتظارات خود از فرزندان را واقع‌بینانه کنند و همچنین از نیازهای جسمی و روانی آنها نیز غافل نشوند.

پس والدین باید با صبر و تحمل و خلاقیت در راهی طولانی (محیطی امن و خوشایند) قدم بگذارند.

باید دقت داشته باشیم که ویژگی‌های خلقی و شخصیتی را از رفتارهای قابل‌مشاهده و توضیح‌دادنی افتراق دهیم. مثلاً لجباز بودن یا کم‌حوصله‌بودن گویای رفتار کودک نیست چرا‌که کسب مهارت در جهت کاهش رفتارهای منفی کودکان نیاز به تعریفی دقیق از رفتار کودک دارد؛ یعنی عملی که قابل‌دیدن یا شنیدن است مثل گریه‌کردن. همچنین باید بدانیم که کدام شرایط جسمانی، روحی و محیطی باعث رفتار خاصی در کودک می‌شود. مثلاً گرسنگی یا کم‌خوابی می‌تواند باعث بروز برخی رفتارها در کودک شود (پیش‌درآمد رفتار).

باید واکنش‌های والدین به رفتارهای خاص کودک را بشناسیم. این واکنش‌ها ممکن‌است رفتار کودک را تشدید‌کنند یا کاهش دهند.

در این راستا ثبت رفتار کودکان توسط والدین مفید است. با این کار والدین فرصت پیدا‌می‌کنند تا دریابند برداشتشان از رفتار کودک تا چه اندازه صحیح است. در‌عین‌حال شاید بتوانند عامل زمینه‌ای بروز رفتاری خاص در کودک را بشناسند. در‌این‌مورد توجه به زمان و مکان و دلیل بروز رفتار کمک‌کننده است. پیامد رفتار نیز باعث رفتار آشکار می‌شود که ممکن‌است موقعیت‌های پر‌خطر و همچنین رفتارهایی از والدین که موجب تقویت رفتار کودک شود را مشخص سازد.

برای کاهش رفتارهای منفی باید رفتار مثبتی در تعامل با آن رفتار نامطلوب در‌نظر گرفته شود و به شکل مثبت توصیف و تشویق شود. این کار نیاز به تمرین فراوان دارد. اما متأسفانه بیشتر والدین عادت دارند کودکان را از انجام کارهای ناپسند منع‌کنند تا اینکه آنها را به انجام کارهای پسندیده تشویق کنند. چون این روش‌، روش راحت‌تری است.

برای پی‌بردن به‌علت شکل‌گرفتن مشکلات‌رفتاری کودکان، باید بدانیم برخی خصوصیات هیجانی رفتاری به‌صورت ارثی به انسان‌ها منتقل می‌شوند که ممکن‌است نشانه‌ی یک بیماری یا ناتوانی مادرزادی باشد. مثل اختلال بیش‌فعالی و کم‌توجهی. در‌این‌گونه موارد درمان بیماری و مداخلات محیطی (که در این موارد درمان دارویی مقدم است) به بهبود این اختلال وکاهش مشکلات ناشی‌از آن کمک می‌کند.

شایان ذکر است که سرشت و ذات افراد قابل‌تغییر نیستند اما صفاتی که در تعامل با محیط می‌باشند قابل تعدیل هستند و هرگز نباید این کودکان را به‌خاطر صفاتی که دارند ملامت کنیم تا احساس گناه در آنها ایجاد نشود.

واکنش‌پذیری، قدرت سازگاری، پافشاری و هیجان‌پذیری جمله این صفات هستند. از‌طرفی، کودکان بسیاری از رفتارهای خود را در تعامل با محیط می‌آموزند یعنی آنها از رفتار اطرافیان بیش‌از گفتار آنها آموزش می‌گیرند. با افزایش سن کودک و ورود کودک به دنیایی فراتر از محیط خانه و خانواده، به‌تدریج با موضوعات تازه‌ای آشنا می‌شود که می‌تواند آثاری مثبت یا منفی بر رفتار وی داشته باشد. ارتباط با دوستان و مربیان و الگو‌برداری از رفتار آنان امری اجتناب‌ناپذیر در زندگی کودک است.

ویژگی‌های انضباطی مدرسه و نوع روابط مربیان با کودک نیز ممکن‌است تغییراتی در رفتار آنها ایجاد‌کند. همچنین تماشای فیلم‌های خشن و بازی‌های رایانه‌ای که صحنه‌های خشن زیادی دارند نیز موجب افزایش رفتار پرخاشگرانه کودک می‌شود.

برای اینکه بتوانیم ارتباط خوب و مناسبی با کودک برقرار کنیم، نیازمند یک پل ارتباطی محکم و قوی هستیم. چون پیام‌ها، دستورات، قوانین و ارزش‌ها را ازطریق این پل ارتباطی به آنها می‌رسانیم و طبعاً کودکان به دستور کسی که به او علاقمند هستند بهتر عمل می‌کنند. تنبیه، مقایسه‌، خشونت، انتقاد و سرزنش فقط تا‌زمانی‌که کودک کوچک و ناتوان و ترسو است قابل اجرا است و بعد از آن حربه‌ی مؤثری نیست.

یکی‌از ملزومات مهم برای استحکام این پل ارتباطی صرف وقت کافی و مناسب می‌باشد. کیفیت وقت اختصاص داده شده به کودک بسیار مهم‌تر از کمیت آن است. والدین باید بدانند زمانی که کودک برای بیان مطلبی مهم یا پرسش به آنها مراجعه می‌کند، باید کار خود را متوقف کنند و با کودک وقت بگذرانند و در‌صورتی‌که در آن زمان امکان‌پذیر نباشد، در اولین فرصت ممکن وقتی را به کودک اختصاص دهند.

علاقه‌ی کودکان به فعالیت‌های مشترک با والدین وصف‌ناپذیر است. برای پر‌کردن اوقات‌فراغت کودک باید نیازها، علایق و شرایط جسمانی و سنی کودک را در‌نظر گرفت. اوقات‌فراغت دلپذیر، فرصت خوبی برای تحکیم روابط والدین و فرزندان می‌باشد. همچنین برای تحکیم روابط، والدین می‌توانند از هر فرصتی برای حرف‌زدن با کودک استفاده‌ نموده و اوقات دلپذیری را فراهم‌کنند و در همین اثنا احساسات و عواطف مثبت خود را به او نشان دهند. او را در آغوش بگیرند و ببوسند و او را تحسین‌کنند. کودکان بیش‌از هر‌چیز نیازمند توجه، تحسین، تعریف و احساسات مثبت والدین خود هستند. نیاز به توجه از‌سوی دیگران یکی‌از نیازهای اساسی همه‌‌ی انسان‌ها است. این نیاز در کودکان به‌مراتب بیشتر از بزرگسالان است. این توجه، امنیت کودک را تأمین کرده و در شکل‌گیری رفتارهای شخصی و اجتماعی  آنان نقشی اساسی دارد. نیاز به دوست‌داشته‌شدن از‌سوی والدین و مراقبان و نیاز به رفتارکردن مانند والدین، از ابزارهای مهمی است که والدین می‌توانند با استفاده از آنها رفتارهای مطلوب کودک خود را شکل‌دهند. برای تقویت مثبت رفتار کودک، معمولاً از انواع پاداش‌ها استفاده می‌شود. به‌صورت کلامی می‌توان به کودکان پاداش داد. یعنی رفتار او را تمجید و تحسین کرد. پاداش‌های عاطفی و جسمانی‌، رفتارهای غیر‌کلامی هستند که محبت و عاطفه‌ی ما را نسبت به دیگران نشان‌می‌دهند. مثل در‌آغوش‌گرفتن، بوسیدن، نوازش‌کردن و‌... دراین موارد باید دقت کنیم که پاداش عاطفی ما برای کودک خوشایند باشد. ازطرفی حساسیت و علایق کودکان  با افزایش سن تغییر می‌کند و بسیاری از کودکان با رسیدن به دوره‌ی نوجوانی تمایل ندارند با آنان مثل کودک رفتارشود. پاداش‌های فعالیتی، فعالیت‌هایی هستند که برای کودک لذت‌بخش می‌باشند و در حین انجام این فعالیت ها نباید به کودک دستور بدهیم و از او انتقاد کنیم(مثل رفتن به پارک).

در کنار پاداش‌های فعالیتی، می‌توان از پاداش‌های کلامی و عاطفی نیز استفاده کرد. دربعضی مواقع چون کودکان از پاداش‌های مادی و کلامی اشباع شده‌اند، پاداش‌های فعالیتی می‌توانند بسیار مفید واقع شوند.

پاداش‌های مادی همان جوائز هستند. این پاداش‌ها در شروع برنامه‌های اصلاح رفتار بسیار کار‌ساز می‌باشند. بخصوص در‌مورد کودکانی که اختلال بیش‌فعالی همراه با کمبود تمرکز دارند.

در‌خصوص انواع پاداش‌ها باید به نکاتی چند توجه داشته باشیم؛ هرچه فاصله‌ی رفتار مورد‌نظر و پاداش بیشتر باشد، اثر پاداش کاهش می‌یابد. پس بهتر است پاداش بلافاصله بعد‌از بروز رفتار مورد‌نظر داده شود. نوع و میزان پاداش باید با کیفیت رفتار تناسب داشته باشد. والدین باید توان تهیه و اجرای پاداش را داشته باشند. پاداش نباید فقط در‌حد وعده و وعید باشد. لازم به‌ذکر است هرچه توجه مثبت بیشتری به رفتارهای مناسب‌کودکان نشان داده شود، همکاری‌کودکان با والدین بیشتر‌شده و مدیریت رفتار آنها ساده‌تر می‌شود. والدین هر‌وقت رفتارهای شخصی و اجتماعی مطلوب را از کودک  خود مشاهده می‌کنند، احساس رضایت و خوشحالی خود را ابرازکنند. یکی دیگر از مسائلی که در آموزش مدیریت رفتار کودک حائز اهمیت است، دستور‌دادن و قانون‌گذاری است. وقتی والدین کاری از کودشان می‌خواهند پیامی را به فرزندشان می‌رسانند. کودک دستور را انجام داده و والدین عکس‌ا‌لعملی در‌مقابل آن از‌خود نشان‌می‌دهند. برای تغییر و اصلاح رفتار بهتر است روی درخواستی که از  کودک داریم بیشتر تأمل کنیم.

هنگام وضع قانون، والدین باید قوانین را به‌طور کاملاً مشخص و به‌صورت جمله‌ی خبری مثبت بنویسند. (نوشتن، رسمیت موضوع را بیشتر می‌کند. تمرکز کودک بر موضوع بیشتر شده و قانون فراموش نمی‌شود).

بیان قوانین باید به‌صورت روشن، واضح، مشخص و کوتاه و قابل‌فهم  برای کودک باشد. توجه به منصفانه و عادلانه بودن قانون بسیار مهم است. کودک هنگام ورود هر وسیله یا فعالیت جدید، با قوانین مربوط به آن آشنا شود. قوانین زیاد و خسته‌کننده‌نباشند. انعطاف‌پذیری قوانین فراموش نشود. همراه‌کردن پاداش با اجرای قانون کمک‌کننده است. در‌صورت قانون‌شکنی باید به کودک بگوییم اشکال در کدام قسمت رفتارش بوده است تا آن را اصلاح‌کند.

دستور‌دادن نیز از اهمیت خاص خود برخوردار است. چرا‌که در بسیاری از موارد مشکل رفتاری کودک به‌خاطر نحوه‌ی نادرست دستور‌دادن والدین است. دستورهای مکرر و متعدد، دستورهای محدود و کم، دستورات نا‌مشخص و مبهم، عدم‌رعایت زمان مناسب دستوردهی‌، دستورات متناقض و دو‌پهلو‌، پرسش به‌جای دستوردهی‌، دستوراتی که با توضیح زیاد و دستوراتی که با خشونت و پرخاشگری همراه می‌باشند، معمولاً با نافرمانی کودکان همراه هستند.

برای افزایش احتمال فرمانبرداری کودک هنگام دستوردادن، باید ضمن رعایت فاصله‌ی مناسب، مستقیماً به او نگاه شود. توجه به لحن بیان بسیار مهم است. (لحنی که نه با پرخاشگری همراه باشد و نه منفعل باشد). درصورت اجرای دستور، تشویق، تحسین و پاداش فراموش نشود. درصورت عدم اجرای دستور، بعد‌از ۵‌ثانیه دستور تکرار شده و در‌نهایت در‌صورت عدم اجرای دستور تنبیه (تنبیه بدنی جایی ندارد) اعمال گردد.