نقش آساناها در افزایش گابا و کاهش استرس و ایجاد آرامش

در پایان هرمقاله که تقدیم خوانندگان محترم و نکته‌سنج این نشریه شد، عهد‌کردم تا در مقاله مستقلی به‌شرح جنبه‌های روشن‌نشده آن موضوع بپردازم‌. دراین‌نوشته به بخشی‌از پژوهش‌هایی که درمورد اثر آرامش‌بخشی برخی‌از آساناها(Asanas) انجام‌شده است، اشاره‌می‌شود‌.

پیش‌از‌این درمقاله‌ای به یکی‌از آساناهای معروف و بسیار مفید یعنی Surya Namaskara پرداخته‌ام. سوریا ناماسکارا (Sun Salutation) واژه‌ای سانسکریت به‌معنای درود‌بر‌خورشید است‌. در‌گذشته اعتقاد‌بر‌این بود که خورشید بر زندگی تمام موجودات اعم از گیاهان جانوران و انسان اثری ویژه دارد و آن‌را نماد زندگی می‌دانستند و انجام تمرین‌های سلام‌بر خورشید را سبب افزایش آگاهی و اشراق و طلوع خورشید وجود آدمی می‌دانستند. امروزه نیز همه‌چیز را مرهون نور‌خورشید که دامنه‌ای از امواج با طول‌موج‌های گوناگون دارد می‌دانند. در‌واقع همیشه انرژی خورشید تأثیر مستقیمی بر زندگی تمامی موجودات کره‌زمین دارد.

سلام‌برخورشید یکی‌‌از مفید‌ترین و معمول‌ترین آساناها‌ می‌باشد. انجام مجموعه حرکت‌های بدنی و تکنیک‌های تنفسی در سلام بر خورشید توانِ‌بدنی انسان را افزایش‌می‌دهد و سبب انعطاف‌‌پذیری ماهیچه‌ها و ستون‌‌فقرات می‌گردد‌. علاوه‌بر‌این، ۱۲حرکت سوریا ناماسکارا به سفت و محکم‌شدن ماهیچه‌های شکمی نیز کمکی اساسی می‌کند. در‌واقع این آساناها که حرکت‌های بدنی و نیز تنفس را دربرمی‌گیرد، روی تمام دستگاه‌های بدن، از‌‌جمله غدد ‌درون‌ریز، سیستم گردش‌خون، دستگاه‌‌تنفس و گوارش، دستگاه‌ ادراری و کلیه‌ها، ماهیچه‌ها و اسکلت انسان اثر‌می‌گذارد‌، انرژی و گرمای بدن را افزایش‌می‌دهد و به سلامت‌عمومی بدن کمک‌می‌کند‌. این تمرین‌های ۱۲‌مرحله‌ای، نیروی جسم و ذهن انسان را نیز متعادل‌می‌سازند و با افزایش هوشیاری قدرت‌تفکر را بالا‌می‌برند. با انجام این تمرین‌ها از استرس و تنش‌های عصبی و اضطراب و دلهره و افسردگی کاسته‌می‌‌شود و فرد به آرامش واقعی می‌رسد.

گیرنده‌هایی در مغز وجود‌دارند که گابا (GABA) نامیده‌می‌شوند‌. این گیرنده‌ها یا رسپتورها سبب عملکرد طبیعی سیستم‌عصبی‌مرکزی می‌شوند. پژوهش‌های متعدد نشان‌داده‌است که پایین‌‌بودن سطح گابا و اضطراب با یکدیگر ارتباط دارد و آساناها می‌توانند با افزایش گابا در مغز از اضطراب بکاهند و آرامش ایجاد نمایند. در‌واقع همانطور که بنزودیازپین‌ها مقدار گاما‌ آمینو بوتیریک‌اسید (Gamma-Aminobutyric acid) را در مغز افزایش‌می‌دهند و سبب آرامش می‌شوند انجام درست و مرتب برخی‌از آساناها نیز به ایجاد آرامش طبیعی و واقعی انسان کمک‌می‌کنند. بنزودیازپین‌ها مانند دیازپام‌، فلورازپام‌، کلونازپام‌، کلردیازپوکساید‌، آلپرازولام و لورازپام به‌عنوان آگونیست‌های (Agonist یک ماده‌شیمیایی است که در یک یاخته با پیوند به گیرنده‌های آن سلول سبب پاسخ و واکنش آن یاخته می‌گردد. آگونیست معمولاً تقلید‌کننده عمل یک ماده طبیعی در بدن است) گیرنده بنزودیازپین اثر‌کرده و سبب افزایش عمل گابا شده و ورود یون کلر را به یاخته‌ها افزایش‌می‌دهند. با ورود یون کلر به یاخته‌ها و تقویت اثر مهاری گاماآمینوبوتیریک‌اسید، آرامش و خواب ایجاد‌می‌شود‌. به‌عبارت‌دیگر‌، این داروها به گیرنده‌های GABA در غشاهای سیستم‌عصبی‌مرکزی متصل و فعالیت مهاریGABA را افزایش‌می‌دهند و به‌عنوان آرام‌بخش، خواب‌آور، شل‌کننده عضلانی، درمان صرع و تشنج عمل‌می‌کنند. این داروها از تحریک‌پذیری نورون‌ها می‌کاهند و اثر آرام‌بخشی نشان‌می‌دهند. گاماآمینو‌بوتیریک‌اسید، یکی‌‌از نوروترانسمیترهای (Neurotransmitters) مهم سیستم‌ عصبی مرکزی است که به‌عنوان یک مولکول پیام‌رسان (Chemical messengers) یا ناقل عمل‌می‌کند. گابا تحریکات نورون‌ها را مهارمی‌کند‌. گیرنده‌های گابا به ۲نوع گاباGABAA)A) و گاباGABAB)B) تقسیم‌می‌شوند‌.

بررسی‌ها نشان‌داده است که انجام آساناها سبب افزایش آگاهی و حضور ذهن انسان می‌گردند و فرد را درشرایط سلامت و آرامش قرار‌می‌دهند تا دیدی مثبت‌تر، ذهنی بازتر و بدنی با کارآیی بیشتر داشته باشد. احساس توازن ظریفی که هنگام وضعیتی مانند لوتوس و یا حالتی مانند مراقبه به فرد دست‌می‌دهد، حالتی است که به‌کلی با آن احساسی که از انجام حرکت‌های بدنی حاصل‌می‌شود متفاوت است. بنابراین آساناها را نمی‌توان تنها حرکت‌های ورزشی و نرمشی به‌شمار‌آورد. ادعا شده‌است که آساناهای کاهش‌دهنده استرس و تنش ذهنی مانند پادماسانا(Padmasana) یا حالت لوتوس (Lotus Position)، وضعیت Dhyana یا مدیتیشن، حرکت شاوآسانا (Shavasana) یا وضعیت جسد(Corpse Pose)، حالت سالاباسانا(Salabhasana) یا وضعیت ملخ (Locust Pose)، سبب هوشیاری و آگاهی می‌شوند، تعادل و توازن ایجاد‌می‌کنند‌، تمرکز و نیروی اراده را بهبود‌می‌بخشند، اعصاب را تسکین‌می‌دهند، از اضطراب‌می‌کاهند‌، تحریک‌پذیری و عصبانیت را کاهش‌می‌دهند، آگاهی و بصیرت را افزایش‌می‌دهند و با کاستن از فشارهای عصبی خستگی‌های ذهنی‌، فیزیکی و استرس را کاهش‌می‌دهند. این آساناها به بهبود بیماری‌های روان‌تنی یا سایکوسوماتیک کمک‌می‌کنند‌. علاوه‌بر‌این‌ها، آساناها بر ستون‌فقرات، ارگان‌های شکم، ریه‌ها و قفسه‌سینه، لگن، مچ و زانوی پاها و ذهن و روان آدمی اثر‌می‌گذارند و از اختلالات این دستگاه‌ها می‌کاهند‌. با کاستن از فشار‌کار دستگاه قلبی‌عروقی و عصبی و ایجاد توازن، به سلامتی کمک‌می‌کنند‌، ازدیاد فشار‌خون را کاهش‌می‌دهند، درد گردن و ستون‌فقرات و خشکی لگن را بهبود‌می‌بخشند‌، از اختلالات ادراری می‌کاهند و بر نیروی‌جنسی اثرمی‌گذارند.

لازم به یادآوری است که انجام تکنیک‌های هرآسانا نیاز به استاد و مربی یوگا دارد. بنابراین در‌این‌جا تنها از‌نظر تئوری به این وضعیت‌ها  اشاره‌می‌شود تا انگیزه‌ای برای شروع آساناها در خواننده ایجاد‌گردد. برای مثال‌، اگر قرار است برای رفع خشکی‌بدن و ایجاد آرامش، تمرین‌های سلام‌بر‌خورشید انجام شود، باید ایستادن را از حرکت کوه آغاز نمود؛ یعنی فرد باید در وضعیت کوه بایستد‌. حالت کوه را تاداسانا(Tadasana) می‌نامند‌. تاداسانا به‌معنای کوه می‌باشد. وضعیت کوه (Mountain pose) به انسان تداعی‌می‌کند که باید قدرت و پایداری و آرامش را از کوه بیاموزد. ایستادن در حالت کوه خود سبب صاف‌شدن ستون‌فقرات بدن می‌شود‌، چربی‌های شکم و ران‌ها را کاهش‌می‌دهد، ماهیچه‌های شکم و بقیه‌ اندام‌ها را صاف و محکم می‌کند و عضلات اندام تحتانی بدن را تقویت می‌نماید، بنابراین ابتدا باید در وضعیت کوه ایستاد‌. معمولاً در انجام آساناها، حرکت کوه در ابتدا‌، میان و پایان تمرین‌ها انجام‌می‌شود‌. در حالت کوه تمام اندام‌ها باید مانند کوه محکم و استوار باشد‌. انسان در وضعیت کوه صاف می‌ایستد‌، برای برقراری تعادل و توازن روی پنجه و پاشنه پاها کمی به جلو و عقب متمایل می‌شود. دستان خود را کنار بدن قرار‌می‌دهد و انگشتان هر‌دودست را به‌صورت کشیده رو‌به‌زمین نگاه‌می‌دارد و سعی‌می‌کند با شروع از مچ پاها بدن خود را منقبض نماید. در‌حالی‌که بدن مستقیم و صاف و شانه‌ها به‌عقب برده شده‌است با تمرکز روی تنفس، به آرامی نفس‌می‌کشد و روی نفس‌های خود تمرکز‌می‌کند.           

تحقیقات متعدد دانشگاهی در آمریکا نشان‌می‌دهد که انجام آساناها بسیاری‌از ناخوشی‌های جسمی و روحی را بهبود می‌بخشد و دردهای ستون‌فقرات‌، دردهای کمری و بسیاری‌از التهابات مفصلی با تکنیک‌های یوگا بهبود می‌یابند‌. انجام درست و منظم آساناها از فشار‌خون بالا می‌کاهد و سردردهای میگرنی را کاهش‌می‌دهد‌. برخی‌از آساناها به‌خوبی عوارض یائسگی بانوان را کنترل‌می‌کنند و در بهبود بیماری‌هایی مانند آسم مفید واقع‌می‌شوند. آساناها می‌توانند سیستم دفاعی بدن را تقویت‌نموده و با کاهش استرس و اضطراب، رویداد بیماری‌های عصبی را کنترل نمایند. آرامش‌ذهن و سلامت‌جسم که پس‌از تمرین‌های منظم آساناهای مناسب حاصل‌می‌شود بسیار چشمگیر و شگرف است.

این نکته در‌خور اهمیت است که بسیاری‌از دستورات پاتانجلی (Patanjali) امروزه نیز مورد تأیید است‌. پاتانجلی، حکیم و فیلسوف هندی صدها سال پیـش‌از میـلاد‌مسیـح رسـاله‌ای به‌نام یـوگه‌سوترا (Yoga Sutra) تدوین‌کرد و در‌آن مبانی یوگا را تعریف‌نمود. پاتانجلی واژه‌ای سانسکریت است. «patta» در سانسکریت به‌معنای افتاده یا سقوط‌کرده است و «añj» به‌معنای زیبا‌، شرف و مانند اینها می‌باشد. «añjali» معنای با افتخار به کف دستان پیوستن را می‌دهد‌. در‌واقع پاتانجلی یک نام مذهبی هندی است که بنابر داستانی گونیکا‌، زنی پاک و مقدس بود و ازدواج نکرده بود. او تمام عمر درپی کسب‌دانش تلاش‌کرد و از نداشتن فرزندی یا دانشجویی که بتواند دانش او را فراگیرد غمناک بود‌. روزی به هنگام عبادت در‌حالی‌که در دستان خود مقداری آب را به الهه خورشید تقدیم می‌کرد گفت: «دانش‌هایی را که در‌این سال‌ها به‌من عطا‌کرده‌ای اینک به تو باز‌می‌گردانم‌». او که در آرامش این نیایش چشمانش را بسته بود، هنگامی‌که چشمان خود را گشود کودکی را که بعد او را پاتانجلی نامید‌، در کف دستان خود دید‌. پاتانجالی را نگارنده چندین کتاب می‌دانند که در فرصتی به آنها اشاره خواهد شد‌. پاتانجلی در سوتراهای یوگا، آساناها را عاملی برای ایجاد وحدت فکر و ذهن وجسم انسان می‌داند. او معتقد است که انجام منظم آنها سبب آگاهی و هوشیاری شده و با پایان‌دادن به دوگانگی فکر و ذهن سبب آرامش فکر می‌گردد‌. در مقاله دیگری به پژوهش‌های اخیر که درمورد افزایش گابا در مغز افرادی‌که به‌طور مستمر برخی‌از آساناها را انجام داده‌اند، اشاره خواهم‌کرد.