گیاهان برتر جهان (۷)

طبقه‌بندی علمی

سلسله:                 ‬گیاهی

طبقه‌بندی نشده:    ‬نهان‌دانگان

طبقه‌بندی نشده:    ‬تک‌لپه‌ای

رده‮‬:                       دیوسکورآل
                       Dioscoreales

تیـره:                     دیوسکورآسه
‮‬                      Dioscoreaceae

جنـس‮‬:                  دیوسکورآ
                        Dioscorea‭

جنس‌دیوسکورآ از تیره‌ی دیوسکورآسه دارای بیش از ‮٠٠٦ ‬نوع گیاه گلدار است که بومی مناطق حاره و معتدل گرم جهان است. اکثریت گونه‌های این جنس در مناطق حاره می‌رویند اما تعداد اندکی هم در آب و هوای معتدل رشد می‌کنند‮. ‬این جنس به نام پزشک و گیاه شناس یونان باستان دیوسکــوریـدس به این نـام شناخته می‌شود‮.‬

بعضی انواع این گیاه به نام یام شناخته می‌شوند و در مناطق حاره از نظر محصولی که به بار می‌آورند اهمیت دارند‮. ‬بسیاری از انواع سیب‌زمینی شیرین،‮ ‬وقتی تازه مصرف شوند،‮ ‬سمی هستند ولی می‌توان آنها را سم‌زدایی و مصرف نمود‮. ‬این گیاهان در آفریقا،‮ ‬آسیا و اقیانوسیه می‌رویند‮.‬
انواع معروف سیب‌زمینی شیرین عبارتند از‮:‬

• Dioscorea alata L‭.‬‮
• Dioscorea althaeoides Knuth
• Dioscorea altissima Lam‭.‬
• Dioscorea aspersa Prain‭ &‬ ‭‬Burkill
• Dioscorea balcanica Kosanin
• Dioscorea banzhuana C.P’ei‭ & ‬C.T.Ting
• Dioscorea belophylla Voigt ex Haines
• Dioscorea benthamii Prain‭ & ‬Burkill
• Dioscorea bicolor Prain‭ &‬ ‭Burkill
• Dioscorea biformifolia C.P’ei‭ & ‬C.T.Ting
• Dioscorea birmanica Prain‭ & ‬Burkill
• Dioscorea bulbifera L‭.‬
• Dioscorea cayenensis
• Dioscorea chingii Prain‭ &‬ ‭‬Burkill
• Dioscorea cirrhosa Lour‭.‬
• Dioscorea collettii Hook.f‭.‬
• Dioscorea cumingii Prain‭ & ‬Burkill
• Dioscorea decipiens Hook.f‭.‬
• Dioscorea delavayi Franch‭.‬
• Dioscorea deltoidea Wall.ex Kunth
• Dioscorea dumetorum
• Dioscorea elephantipes
• Dioscorea esculenta
• Dioscorea esquirolii
• Dioscorea exalata
• Dioscorea floridana Bartlett
• Dioscorea fordii
• Dioscorea futschauensis
• Dioscorea garrettii
• Dioscorea glabra
• Dioscorea gracillima
• Dioscorea hastifolia
• Dioscorea hemsleyi
• Dioscorea hispida
• Dioscorea  japonica‭   
Shan yao‭ ‬‮(‬به زبان چینی‮)‬‭‬
• Dioscorea kamoonensis
• Dioscorea linearicordata
• Dioscorea martini
• Dioscorea  melanophyma
‭‬Burkill‭ & ‬Prain
• Dioscorea menglaensis
• Dioscorea mexicana
• Dioscorea nipponica
• Dioscorea nitens
• Dioscorea  opposita‭    
Shan yao‭ ‬‮(‬به زبان چینی‮)‬
• Dioscorea panthaica
• Dioscorea pentaphylla
• Dioscorea persimilis
• Dioscorea poilanei
• Dioscorea polygonoides
• Dioscorea polystachya ‭‬Turczaninow
• Dioscorea preussii
• Dioscorea quinqueloba
• Dioscorea rotundata
• Dioscorea sansibarensis Pax
• Dioscorea scortechinii
• Dioscorea simulans
• Dioscorea sinoparviflora
• Dioscorea spongiosa
• Dioscorea subcalva
• Dioscorea sylvatica
• Dioscorea tentaculigera
• Dioscorea tenuipes
• Dioscorea tokoro
• Dioscorea transversa
• Dioscorea trifida
• Dioscorea velutipes
• Dioscorea villosa L‭.‬
• Dioscorea wallichii
• Dioscorea xizangensis
• Dioscorea yunnanensis
• Dioscorea zingiberensis

بعضی انواع این گیاه را یام می‌نامند‮.‬
نام‌های انگلیسی‮:‬

wild yam
china root
colic root
rheumatism root
devils bones
yuma
mexicansk yams

از ریزوم و ریشه‌ی گیاهان استفاده دارویی می‌شود‮.‬
گیاهی که با نام‌های دیوسکورآ،‮ ‬سیب‌زمینی شیرین و یام وحشی شناخته می‌شود گیاهی پایا،‮ ‬علفی و‮ ‬غده‌دار است،‮ ‬باریک و پیچان و دارای ساقه‌ای چوبی قرمز متمایل به قهوه‌ای است که بلندای آن به ‮٢ ‬تا‮٢١‬متر می‌رسد‮. ‬برگها به صورت مارپیچ آرایش یافته،‮ ‬قرینه بوده و به شکل قلب پهن هستند‮. ‬گلها جلب توجه نمی‌کنند و به رنگ سبز مایل به زرد یا سبز مایل به سفید بوده و ‮٦‬ گلبرگ دارند‮. ‬گلها بیشتر دوپایه و گیاه‌نر و ماده جدا است ولی بعضی انواع گیاه،‮ ‬یک پایه است و گلهای نر و ماده در یک گیاه دیده می‌شود‮. ‬میوه‌‌ی گیاه در بسیاری از گونه‌ها پوشینه و در اندکی از گونه‌ها به صورت سته‌ی نرم است‮.‬
ریزوم‌های گیاه طویل،‮ ‬منقوط،‮ ‬دگمه‌دار و چوبی هستند‮. ‬ریزوم‌ها دارای پیچ و خم بوده و از کنار شاخه دارند و روی آنها جوشگاه ساقه دیده می‌شود (‮١) ‬و زبر و متمایل به زرد هستند (‮٢). ‬در سطح مقطع ریزوم،‮ ‬صفحات چوبی سفت زردرنگ و نامنظم دیده می‌شود که ‮٣×١ ‬سانتی‌متر بوده و رشته‌هایی از ریشه‌ی لیفی در آنها وجود دارد (‮٣). ‬از نظر مزه،‮ ‬تلخ،‮ ‬تند و بدون بو هستند(‮٤‬و‮٥).‬
گفته شد که بیش از‮٠٠٦ ‬گونه در جنس دیوسکورآ وجود دارد که از جمله بعضی انواع موسوم به یام خوراکی هستند‮. ‬از میان یام‌های دارویی،‮ ‬نوع‮ ‬Dioscorea villosa‮ ‬و گاهی‮ ‬hirticaulis‮ ‬در فارماکوپه‌های انگلیس ذکر شده‌اند(‮٦). ‬نام دیوسکورآ‌ویلوزا،‮ ‬spiculiflora‮ ‬و‮‬ floribunda‮‬ در فارماکوپه‌ی آمریکا(‮٧) ‬نوع ‮‬D.opposita‮ ‬‭(‬batatas‭)‬‮‬ در فارماکوپه‌ی چین(‮٨) ‬و نوع ژاپونیکا در متون ژاپنی آمده است(‮٩). ‬موارد استفاده‌ی تمامی این انواع یام مشابه است ولی آن انواعی که در طب سنتی چین به کار می‌روند دارای آثار اضافی هستند‮. ‬آثار کاردیوتونیک نوع‮ ‬nipponica‮‬ و‮‬caucasia‮‬ برای گونه‌های شایعی که در طب گیاهی‮ ‬غرب استفاده می‌شود گزارش نشده است‮.‬
نوع‮ ‬transversa‮ ‬یا‮ ‬punctata،‮ ‬نوعی یام استرالیا است که به صورت موضعی در سرطان پوست به کار می‌رود(‮٠١).‬
تاریخچه
از دوران آزتک‌ها یام وحشی در مکزیک مورد استفاده بوده و در درمان بیماری‌های روماتیسمی و به عنوان ضددرد استفاده می‌شد و نیز در آمریکای مرکزی برای رفع دردهای قاعدگی،‮ ‬تخمدان و زایمان مورد استفاده بوده است(‮٨). ‬از یام وحشی در طب سنتی برای قولنج صفراوی و تهوع بارداری و برای بیماری‌های اسپاسمودیک مانند کرامپ،‮ ‬سرفه و سکسکه‮ (١١) ‬و نیز برای پیشگیری از سقط زودرس (‮٢١) ‬استفاده می‌شده است‮. ‬عده‌ای از پزشکان این گیاه را شل کننده‌ی عمومی می‌دانستند و ادعا می‌کردند،‮ ‬مصرف گیاه سبب آرامش دستگاه عصبی خودکار شده به بروز آثار مفید در روده منتهی می‌شود(‮٣١). ‬ساپونین‌های استروئیدی،‮ ‬منشا اصلی دیوسین‮‬ dioscin‮‬ مورد استفاده برای تولید قرص خوراکی جلوگیری از بارداری و سایر هورمون‌های استروئیدی بوده است(‮٨).‬
مواد موثر
گلیکوزیدهای ساپونینی یکی از موثرترین مواد‌ فعال این جنس از گیاهان به شمار می‌روند‮. ‬از این مواد بیشتر به عنوان سم ماهی استفاده می‌شود و در تزریق داخل وریدی ممکن است سبب همولیز گردند ولی به علت بزرگ بودن ملکول از دیواره روده‌ی عبور نمی‌کنند‮. ‬پس از مصرف خوراکی،‮ ‬باکتری‌های طبیعی روده،‮ ‬ملکول گلوکز را می‌شکنند و ساپوژنین‮‬sapogenin‮‬ (آگلیکون‮) ‬دیوسژنین‮ ‬ diosgenin‮‬ را برجای می‌گذارند که جذب می‌شود‮.‬
طی یک فرآیند تجارتی برای ساخت هورمون‌های استروئیدی،‮ ‬دیوسژنین از مواد اولیه‌ی گیاه به دست می‌آید‮. ‬یکی از روشهای تهیه،‮ ‬مجاور کردن یام با اسیدمعدنی برای هیدرولیز کردن گلیکوزیدها و سپس صاف کردن باقی ماده‌ی اولیه است‮. ‬سپس بخش محلول را خنثی کرده،‮ ‬شسته و با یک حلال‮ ‬غیرقطبی‮ (‬مانند اتر نفت یا تولوئن‮) ‬مجاور می‌کنند و دیوسژنین را خارج می‌نمایند‮ (٢‬صفحه‮٣٢١).‬
گفته می‌شود آلکالوئیدهای موجود درگیاه جزء موثر مسوول تاثیر گیاه برمعده است(‮٤١).‬
یام خودروی مکزیک به نام های‮ ‬D‭. ‬floribunda‮‬ و‮‬D‭. ‬composita‮ ‬دارای بیشترین مقدار دیوسژنین بوده و به مصارف تجارتی می‌رسد (‮٥١) ‬مواد موثر موجود در یام وحشی عبارتند‌از‮:‬
آلکالوئیدها،‮ ‬بتاسیتوسترول،‮ ‬بوتوژنین‮ ‬botogenin،‮ ‬دیودنین‮ ‬diodenin،‮ ‬دیوسین‮ ‬dioscin،‮ ‬دیوسکورین‮ ‬dioscorine‮ ‬فیتوسترول،‮ ‬رزین،‮ ‬گلیکوزیدهای ساپونین،‮ ‬نشاسته،‮ ‬ساپونین‌های استروئیدی،‮ ‬استیگماسترول‮ ‬stigmasterol،‮ ‬تانن،‮ ‬تاراکسرول‮ ‬taraxerol،‮ ‬تریلین‮. ‬trillin