شماره ۹۸۱
خارمریم در مسمومیت‌های کبد
دکتر مهدی نوری .F.R.C.P
خارمریم، یا سلبین، گیاهی است که در سراسر جهان، از‌جمله ایران، می‌روید. با آن که این گیاه را می‌توان یکی‌از با ارزش‌ترین گیاهان دارویی به‌شمار آورد، اما در بسیاری از نقاط خارمریم را به‌عنوان علف هرز می‌شناسند.
خارمریم دارای گلهای رنگی، با خارهای مایل به زرد است که مجموعه‌ی گلهای آن به‌رنگ قرمز دیده می‌شود. خارمریم گیاهی یک یا دو ساله است که در مکان‌های آفتاب‌گیر، حتی زمین‌های خشک و صخره‌ای نیز می‌روید.
نام علمی خارمریم یا به‌عبارت دیگر حرشف‌مریمیsilybum marianum است که در زبان انگلیسی با نام Milk Thistle (به‌علت وجود رگ‌برگ‌های سفید شیری رنگ روی برگهای گیاه) شناخته می‌شود. پس‌از میلاد‌مسیح، با این افسانه که قطراتی از شیر مریم‌مقدس، به‌هنگام شیر‌دادن فرزند خود حضرت عیسی، روی برگهای گیاه ریخته‌شده، پسوند مریم به آن داده شده‌است .
عصاره‌ی خارمریم یا سلبین به‌نام سیلی‌مارین شناخته شده‌است، که یکی‌از داروهای بسیار مهم در درمان مسمومیت‌های کبد می‌باشد. در‌واقع از صدها سال پیش گل، دانه، ریشه و برگهای حرشف‌مریمی را برای درمان اختلالات کبد و ترشح صفرا تجویز می‌کردند. به‌عبارت دیگر بیش‌از دوهزار سال است که گل و میوه‌ی گیاه خارمریم را درمان‌کننده‌ی بیماری‌های التهابی کبد می‌دانند.
امــــروزه با استخراج سیلی‌ماریـــن silymarin (حاوی فلاوانولیگنان‌هایی مانند سیلی‌بین، سیلی کریستین، سیلی‌دیانین و مواد دیگر) از میوه‌ی گیاه حرشف‌مریمی، آن را برای درمان بیماری‌های کبد (هپاتیت‌حاد. مزمن و سیروز کبدی) و برخی بیماری‌های دیگر به‌کار می‌برند. دو‌ماده‌ی سیلی‌بین و سیلی‌کریستین سنتز‌پروتئین را تحریک می‌کنند و فعالیت RNA پلی‌مراز را در‌هسته‌ی یاخته افزایش می‌دهند. سیلی‌بین اثر ضد‌اکسیدانی نیز دارد و از‌این‌رو عمل رادیکال‌های آزاد را خنثی می‌سازد. سیلی‌مارین با تحریک سنتز پروتئین‌ها غشاء یاخته‌های کبد را محافظت می‌کند و در نوسازی و ترمیم سلول‌های آن موثر است. پژوهشهای متعددی که روی حیوانات انجام‌شده نشان‌داده‌است که سیلی‌مارین ممکن‌است کبد را در‌برابر سموم مختلف محافظت کند. امروزه دربسیاری از کشورهای اروپایی، ایالات متحده‌ی آمریکا، کانادا، روسیه و چین از ترکیبات سیلی‌مارین استفاده می‌شود و باتوجه به‌عوارض ناچیز آن می‌توان به‌طور گسترده‌ای آنها را مورد استفاده قرار داد. در سال‌های اخیر نیز برای درمان بیماری‌های کبد و کیسه‌ی‌صفرا مانند سیروز، هپاتیت و یرقان به‌طور همه‌جانبه‌ای از سیلی‌مارین استفاده شده و دامنه‌ی درمانی آن گسترش یافته‌است.
یاخته‌های کبدی اعمال متابولیکی فراوانی انجام می‌دهند. واکنش‌های شیمیایی، متابولیسم، هضم، سنتز‌پروتئین و اسید‌آمینه‌ها و سم‌زدایی از‌جمله اعمال حیاتی کبد هستند. بسیاری از مواد‌شیمیایی(حتی برخی داروهای هپاتوتوکسیک مانند استامینوفن، تتراکلراید کربن و مواد دیگر)، الکل، سموم‌صنعتی، برخی ویروس‌ها و قارچ‌های‌سمی سبب ایجاد ضایعاتی در‌کبد می‌شوند. سموم قارچی ممکن‌است نکروز وسیع کبد را ایجاد نمایند. باکتری‌ها و ویروس‌ها نیز به یاخته‌های کبد آسیب می‌رسانند و برخی‌از آنها سبب مرگ‌و‌میر یاخته‌های کبد می‌شوند.
نتایج بررسی‌های متعدد روی حیوانات آزمایشگاهی و نیز در مرغداری‌ها نشان‌می‌دهد فلاوانولیگنان‌های گیاه خارمریم پادزهر مناسبی برای مسمومیت‌های ناشی‌از قارچ آمانیتا‌فالوئیدس (Amanita Phalloides) می‌باشد. قارچ‌سمی آمانیتا‌فالوئیدس، که به فرشته‌ی‌مرگ شهرت‌یافته، در‌نقاط مختلف دنیا، حتی ایالات متحده‌ی امریکا باعث مسمومیت‌های شدید و مرگ‌و‌میر حیوانات و انسان شده‌است. مسمومیت با این قارچ سمی (تشخیص آن از قارچ‌های غیر‌سمی آسان نیست و نیاز به‌تخصص دارد)، که با نشانه‌های گاستروآنتریـت بروز می‌کند و ممکن‌است به مرگ فرد مسموم بیا‌نجامد، یاخته‌های کبد را تخریب می‌کند و سبب نکروز کبد می‌گردد. با استفاده‌ی زود‌هنگام از سیلی‌مارین(حتی تا 48ساعت بعداز خوردن قارچ) می‌توان یاخته‌های کبد را محافظت کرد و از میزان مرگ‌و‌میر کاست.
پژوهشهای علمی نشان می‌دهد که در‌انسان نیز سیلی‌مارین کاربرد وسیعی دارد و با استفاده از آن می‌توان کبد را در‌برابر سموم مختلف محافظت کرد. در واقع سیلی‌مارین با القای نسج‌های کبد به بازسازی و ترمیم آنها کمک می‌کند. این دارو با اثر ضد‌التهابی خود در‌بافت‌های کبد ممکن‌است هپاتیت‌های مزمن را نیز بهبود بخشد. بررسی‌های متعددی روی بیمارانی که مبتلا به هپاتیت مزمن ویروسی بوده‌اند انجام شده همگی حاکی از اثر‌بخشی سیلی‌مارین بوده‌است. معمولا هپاتیت‌های ویروسی(هپاتیتB) سبب بیماری میلیون‌ها نفر و عامل مرگ‌و‌میر صدها هزار فرد مبتلا شده در سال می‌باشد. درمان هپاتیت‌های مزمن ویروسی، که در پی‌هپاتیت‌های ویروسی بروز کرده مشکل و درازمدت و پر‌هزینه (با استفاده از اینترفرون‌ها) است. با آنکه سیلی‌مارین روی تکثیر ویروس اثری ندارد ولی از وارد‌آمدن آسیب به یاخته‌های کبدی و ایجاد ضایعه‌ی بافت‌های کبد جلوگیری می‌کند. نتایج چندین پژوهش در‌کشورهای مختلف نشان داده‌است که مصرف سیلی‌مارین در هپاتیت ویروسی، باعث بهبود میزان AST و طبیعی‌شدن میزان بیلی‌روبین خون بیمار شده‌است. در‌یکی از این پژوهش‌ها که روی 118بیمار مبتلا به هپاتیتC انجام شده، بهبود حال همه‌ی آنها(در‌مقایسه با گروه شاهد) پس‌از دوازده ماه تأیید گردیده‌است.
برای کمک به بیماران انواع فرآوردههای سیلی‌مارین تهیه شده و به‌صورت کپسول، قرص، قطره، پودر و تنتور در‌اختیار بیماران گذاشته شده‌است. در‌ایران نیز، مانند بسیاری از کشورهای پیشرفته‌ی جهان، قرص و قطره‌ی سیلی‌مارین تهیه شده و دردسترس می‌باشد. سیلی‌مارین به‌عنوان یک آنتی‌اکسیدان قوی و مستقیم عمل نموده و رادیکال‌های آزاد سمی را از بین می‌برد، گلوتاتیون داخل‌سلولی و سوپر‌اکسید دیس‌موتاز را افزایش می‌دهد، تشکیل لوکوترین‌ها را مهار می‌سازد و فعالیت آنزیم RNA پلی‌مراز را در هسته‌ی سلولی افزایش‌داده موجب تحریک سنتز پروتئین‌های ریبوزومال می‌شود که این عمل به‌نوبه‌ی خود قدرت نوسازی سلولی کبد را افزایش می‌دهد.
سیلی‌مارین در‌درمان هپاتیت‌حاد و مزمن ویروسی، هردو مؤثر‌است. در‌یک بررسی روی 29بیمار مبتلا به هپاتیت ویروسی تحت‌درمان با سیلی‌مارین نشان‌داده شده‌است که سیلی‌مارین اثر چشم‌گیری روی پارامتر‌های افزایش یافته‌ی این بیماران مانند میزان بیلی‌روبین سرم و آنزیم‌های کبدی در‌مقایسه با‌گروه دارونما اعمال می‌نماید.
پارامتر‌های آزمایشگاهی درگروه تحت‌درمان با سیلی‌مارین بعداز دوهفته درمان در‌مقایسه با گروه دارونما به‌طور قابل‌ملاحظه‌ای به‌‌حد طبیعی رسید.
در‌یک بررسی روی بیماران مبتلا به هپاتیت ویروسی مزمن، سیلی‌مارین موجب بهبودی قابل‌ملاحظه‌ای شده‌است. مصرف روزانه420میلی‌گرم سیلی‌مارین در موارد حاد برای مدت سه تا دوازده ماه منجر به بهبود ضایعات سلولی کبد شده‌است، مقدار پروتئین‌خون افزایش یافته و آنزیم‌های کبدی کاهش یافتند و علایم معمولی هپاتیت ( مانند شکم‌درد، کمی‌اشتها و خستگی) همگی بهبود یافتند.
علاوه بر قرص، قطره، کپسول، ساشه و فرآوردههای دیگر دارویی سیلی‌مارین، می‌توان از چای گیاه خارمریم نیز استفاده کرد. برای این منظور یک قاشق چای‌خوری از دانه‌های گیاه را (دانه‌های خارمریم حدود 5میلیمتر درازا دارند و رنگ آنها از قهوه‌ای تا سیاه متفاوت است و حدود سه تا پنج درصد سیلی‌مارین دارند) در‌یک فنجان آب‌جوش به‌مدت ده دقیقه دم‌کرده روزی یک تا سه فنجان از آن‌را می‌نوشند. با‌آنکه خارمریم گیاه سالمی است و عوارض ناچیزی دارد و بررسی‌های انجام شده نیز نشان‌داده‌است که مصرف سیلی‌مارین در زمان بارداری و شیردهی برای مادر و جنین و نوزاد با عارضه‌ی مهمی همراه نبوده‌است اما توصیه می‌شود زنان باردار باتجویز پزشک از گیاه خارمریم استفاده کنند.
ثبت نظر