مقدمه:
قدمت استفاده از گیاهان دارویی به قدمت عمر بشر است، تجربیات چند دهه‌ی اخیر نشان می‌دهد که داروهای شیمیایی به‌رغم کارآیی‌های چشمگیر، اثرات نامطلوب بسیاری نیز همراه دارند. داروهای شیمیایی به منزله‌ی اجسام خارجی هستند که بدن آنها را مانند یک جسم زیان‌بخش و به‌عبارت بهتر، یک سم تلقی‌کرده و از خود دفع می‌کند. در‌‌حالی‌که ماهیت طبیعی گیاهان دارویی باعث سازگاری بیشتر با بدن و رفع عوارض‌جانبی می‌شود و معمولاً فاقد عوارض ناخواسته هستند لذا به‌خصوص در موارد مصرف درازمدت دارو و در بیماریهای مزمن، بسیار مناسب می‌باشند. به‌همین دلیل امروزه بازگشت به استفاده از گیاهان دارویی مورد‌توجه قرارگرفته و دانشگاه‌ها، مراکز تحقیقاتی، کارخانه‌ها و سازمان‌های بهداشت جهانی برنامه‌های وسیعی جهت استفاده از گیاهان دارویی تدارک دیده‌اند.
یکی‌از گیاهانی که دارای خواص دارویی فراوان است، آویشن می‌باشد. آویشن یکی‌از شناخته‌شده‌ترین گیاهان دارویی است که در طب‌سنتی ایران و اروپا مصرف دارویی دارد و از آن در صنایع غذایی، داروسازی، بهداشتی و آرایشی استفاده‌های متنوعی می‌شود.
در‌این مقاله، گیاه آویشن را از حیث گیاهشناسی، اندام دارویی و به‌طور خاص کاربردهای درمانی آن بررسی می‌کنیم.
مشخصات:
نام فارسی: آویشن‌شیرازی ـ آویشن‌باغی
نام لاتین: Thymus Vulgaris L
نام انگلیسی: Garden Thyme
تیره: نعناع Labiatae
تیموس (thymus) کلمه‌ای یونانی و به‌معنی شجاع می‌باشد که مردم یونان باستان این گیاه را نماد شجاعت می‌دانستند. در روایات از آن به صعتر یاد شده‌است. محمد زکریای رازی معتقد است آویشن نفخ‌شکن و موجب حرارت بدن و هضم غذا است.پراکنش 215گونه آویشن در دنیا و14گونه ازآن در ایران گزارش شده‌است. کوهستان‌های ایران به‌ویژه در کوهپایه‌های شهرستان اقلید (با نام آویشن‌شیرازی) می‌روید. آویشن‌باغی همه ساله در‌سطوح وسیعی در کشورهای اسپانیا، آلمان، فرانسه، پرتغال، آمریکا، چک، اسلواک، مجارستان و شمال‌آفریقا کشت می‌شود.
گیاهشناسی:
آویشن بوته‌ای کوتاه به ارتفاع 40تا80 سانتیمتر دارد، معطر است و برگهای نازک و متقابل و دارای گلهای سفید چتری و منفرد می‌باشد. آویشن‌شیرازی بوته‌ای است پایا، دارای برگهای کوچک تقریباً گرد که در سطح پوشیده از تعداد زیادی غده‌ی ترشحی است. ساقه‌ی این گیاه تقریباً سفید‌رنگ، کاسه‌ی گل تخم‌مرغی لوله‌ای، دارای پنج دندانه‌ی مساوی و کوچک به طول حدود 2میلیمتر است. پودر گیاه دارای رنگ سبز نقره‌ای با بوی معطر و طعم گس و تند است. پودر برگهای گیاه دارای ویژگیهای میکروسکوپی زیر می‌باشد: سلولهای ترشحی توسط سلولهای پارانشیمی برگ احاطه شده‌است. سلولهای پارانشیمی از نوع نردبانی می‌باشند. آوندهای چوبی از نوع نردبانی و مارپیچی می‌باشند.
اندام دارویی:
قسمت‌های دارویی این گیاه، سرشاخه‌های آن و برگ خشک شده می‌باشند. اسانس آویشن را از اندام هوایی تازه یا خشک آویشن می‌توان به‌وسیله‌ی سیستم تقطیر بخار استخراج کرد. اسانس در غدد کوچک روی برگ‌ها ذخیره شده است.
ماده موثره:
ماده موثره‌ی آویشن از‌نوع اسانس است. اسانس آویشن مایعی زرد‌رنگ و سبکتر از آب است تاکنون 38ترکیب در اسانس این گیاه‌شناسایی شده‌است که مهمترین آنها را تیمول تشکیل می‌دهد. از ترکیبات دیگر اسانس می‌توان از کارواکرول، پاراسیمول، لینالول و سینئول نام برد .
اگرچه رشد و نمو، کیفیت و کمیت مواد‌موثره‌ی گیاهان دارویی ازجمله تجمع ماده‌ی‌خشک و بیوسنتز اسانس، اساساً به‌وسیله‌ی فرآیند ژنتیکی کنترل می‌شود ولی عوامل محیطی نیز در‌این میان نقش مهمی دارند. آنچه مهم است اینکه روغن آویشن‌هایی که در مناطق مختلف کشت می‌شوند از‌نظر رنگ، طعم ویسکوزیته و ترکیبات شیمیایی متفاوت می‌باشند و تنوع فصلی اثر معنی‌داری روی عملکرد و ترکیبات روغن آن دارد. آویشن دارای مقادیر بسیار زیادی از فنول‌های منوترپنوئید است که شامل تیمول، کارواکرول، پی‌مین و وای‌ترپن می‌باشد. پیکر رویشی همچنین حاوی تانن، فلاونوئید، ساپونین و مواد تلخ است.
خواص درمانی:
۱ـ در طب‌سنتی: ضد‌اسپاسم، درمان سیاه‌سرفه، برونشیت، عفونت ریه، سرماخوردگی، آنفلوآنزا و درمان نفخ و گرفتگی عضلات.
۲ـ در درمان دردها: حمام آویشن برای مبتلایان به دردهای عضلانی، مفصلی و روماتیسمی مفید است. همچنین در دردهای معده و روده موثر است. یک استکان دم‌کرده‌‌ی غلیظ آویشن برای تسکین درد عادت ماهانه خانم‌ها بسیار موثر است.
۳ـ در درمان جوش و آکنه: تحقیقات بسیاری روی این گیاه نشان داده که آویشن ممکن‌است در درمان ضایعات التهابی آکنه تأثیر زیادی داشته باشد و محلول حاوی آن در مقایسه با کرم‌ها و محلول‌های شیمیایی بهتر می‌تواند باکتری‌های آکنه را از‌بین ببرد و همچنین فاقد عوارض‌جانبی داروهای شیمیایی مانند سوزش و حساسیت موضعی نیز می‌باشد. بخور آویشن یکی‌از بهترین راه‌ها برای زیبایی و طراوت پوست بانوان است.
۴ـ در پیشگیری و درمان سرطان: عصاره‌ی هیدروالکلی گیاه آویشن‌باغی دارای ترکیباتی است که در ممانعت از اختلالات رشد و تمایز سلول و نیز سرطان به‌خصوص سرطان‌پستان و سرطان‌پروستات ایفای نقش می‌نماید.
۴ـ۱ـ سرطان‌پـــستان: سرطان‌پستان، شایع‌ترین سرطان در‌بین زنان ایرانی می‌باشد. خوشبختانه این سرطان از زمره سرطان‌های قابل‌پیشگیری و قابل‌تشخیص زودرس است. عصاره‌ی هیدروالکلی برگ‌ها و سرشاخه‌های گلدار گیاه آویشن‌باغی، دارای ترکیبات گوناگونی است و مهمترین آنها تیمول و کارواکرول می‌باشند. اثرات ضد‌سرطانی عصاره‌ی مذکور را به‌طور عمده به این ترکیبات نسبت می‌دهند.
۴ـ ۲ـ سرطان‌پـروستات: پروستات ازجمله غدد موجود در دستگاه تولیدمثل مردان است که ضایعات و بیماریهای آن از شیوع و اهمیت زیادی برخوردار است. برمبنای نتایج پژوهش‌های گوناگون، ردپای آنزیم‌های سیکلواکسیژناز و استرس اکسیداتیو در‌جریان دگرگونی‌های رشد و تمایز سلول، ازجمله سرطان به تأیید رسیده‌است. در عصاره‌ی هیدروالکلی گیاه آویشن‌باغی ترکیباتی وجود دارند که آنزیم‌های مذکور را مهار‌می‌کنند و موجب کاهش استرس اکسیداتیو می‌شوند.
۵ـ در درمان عفونت‌ها: آویشن به‌عنوان گیاهی ضدعفونی‌کننده شناخته شده‌است و همچنین دارای اثرات ضد‌قارچی و ضد‌باکتریایی قوی است و این خاصیت به‌دلیل وجود تیمول و کارواکرول در اسانس این گیاه است و این اسانس دارای اثرات ضد‌اسپاسم، ضد‌سرفه و خلط‌آور است. در درمان پیچش روده و اسهال موثر است و برای انگل‌های روده استفاده می‌شود. محلول شستشوی دهان که حاوی آویشن باشد در درمان عفونت لثه موثر است.
۶ـ ضد‌ریزش‌مو: شستن سر با محلول رقیق اسانس آویشن سبب افزایش جریان‌خون در پوست سر و قوی‌شدن غده‌های مو و در‌نتیجه جلوگیری از ریزش‌مو می‌شود. این گیاه بوی بسیار مطبوع و مزه‌ی تندی دارد و به‌خاطر خاصیتش در شدت‌دادن به جریان‌خون، به هرعضوی که مالیده شود خون به آن طرف سرازیر می‌شود.
۷ـ در درمان بیماریهای مجاری تنفسی: در درمان بیماریهایی از قبیل برونشیت و آسم، گریپ و زکام تأثیرات مفیدی دارد (عصاره‌ی آویشن حاوی ماده‌ای به‌نام تیمول است که برای بیماری آسم مفید است) و برای معالجه‌ی سرفه و گلودرد استفاده می‌شود.
۸ـ در درمان بیماریهای زنانه: برای درمان خونروی‌های رحم و ترشحات غیرطبیعی زنان از داروها و پمادهای حاوی آویشن استفاده می‌شود.
۹ـ در درمان نیش و گزیدگی حشرات: pliny این گیاه را به‌عنوان پادزهر نیش‌مار و سم جانوران دریایی و همچنین سردرد توصیه می‌کند. ضماد آویشن برای نیش و گزیدگی حشرات موثر است.
کاربرد در داروها:
از این گیاه داروهایی به‌شکل شربت، قرص مکیدنی، بخور، جوشانده، دم‌کرده، پماد، قرص، اسانس و همچنین ترکیبات آروماتراپی تهیه می‌شود. از عصاره‌های آبی، آبی ـ الکلی و پروپیلن گلایکولی آویشن‌باغی نیز در تهیه‌ی شامپو، کرم، پماد و دیگر فرآورده‌ها استفاده‌ی فراوان می‌شود. در‌حال‌حاضر صنایع داروسازی تعدادی از کشورهای غربی از مواد مؤثر این گیاه داروهای متعددی ساخته و به بازار دارویی عرضه می‌کنند. مهمترین این داروها عبارتند‌از: کنپ، برونشیکوم، تیمیان کوراینا، اسپکتون و ... از نمونه داروهای ایرانی می‌توان شربت برونکوباریج برای درمان سرفه و خلط‌آور، کرم واژینال لکورکس برای درمان واژینیت، قطره‌ی خوراکی و کپسول نرم گاسترولیت جهت درمان علائم سندرم روده‌ی تحریک‌پذیر و بخور اکالیپتوس را نام‌برد.
سایر کاربردها:
مواد موثره‌ی آویشن‌باغی در صنایع‌غذایی به‌مقدار فراوان کاربرد دارد. از تیمول و کارواکرول آن به‌عنوان نگهدارنده‌ی موادغذایی در صنایع‌غذایی استفاده می‌شود. از پودر خشک‌شده‌ی گیاه در طبخ غذاهایی مانند پیتزا، پاستا، لازانیا، ماهی، پنیر، لیکور، ذرت‌مکزیکی و... استفاده می‌شود. از مواد موثره‌ی این گیاه در صنایع آرایشی و بهداشتی و در تهیه‌ی کرم‌ها، عطرها، لوسیون‌ها، دهانشویه‌ها و پماد استفاده می‌شود. این گیاه به‌عنوان آروماتراپی (درمان با موادمعطر) استفاده‌شده و در خمیردندان نیز به‌عنوان یک ماده‌ی ضدباکتری مورداستفاده قرارمی‌گیرد.
منابع در دفتر نشریه می‌باشد.
ثبت نظر