شماره ۱۱۸۱
پیشگیری و کنترل بیماریهایعفونی پس‌از بلایای طبیعی
دکتر سنبل طارمیان - متخصص بیماری‌های عفونی
فراتر‌از آسیب‌زدن و از‌بین‌بردن زیرساخت‌های فیزیکی، بلایای طبیعی می‌توانند سبب شیوع بیماریهایعفونی گردند. هدف از‌این مقاله، بررسی عوامل خطرآفرین و بیماری‌های عفونی بالقوه حاصل‌از اثرات ثانویه بلایای‌طبیعی مهم می‌باشد که ازسال ۲۰۰۰تا ۲۰۱۱ رخ داده‌است. پژوهشگران بیماری‌های محتمل را دسته‌بندی نموده و توصیه‌هایی را درمورد پیشگیری، اقدامات کنترل و بهبود انجام خدمات بهداشتی اولیه ارائه داده‌اند.
طی چند دهۀ اخیر، وقوع و شدت بلایای‌طبیعی افزایش پیدا کرده که موجب آسیب‌های اقتصادی قابل‌توجهی‌شده و جان میلیون‌ها انسان را گرفته یا زندگی آنها را تحت‌تأثیر قرار‌داده‌است. بلایای‌اخیر نشان‌داده‌اند که حتی توسعه یافته‌ترین کشورها نیز در برابر بلایای‌طبیعی آسیب‌پذیر هستند، نظیر طوفان کاترینا در آمریکا درسال۲۰۰۵ و سونامی و زلزله بزرگ درشرق‌ژاپن درسال ۲۰۱۱، رشد جمعیت‌جهانی، فقر، کمبود زمین و شهرنشینی در بسیاری‌از کشورها تعداد افرادی را که در سطوح مستعد بلایای‌طبیعی زندگی‌می‌کنند افزایش داده و تأثیرات بهداشت‌عمومی را مضاعف نموده‌است.
بلایای طبیعی را می‌توان به سه‌دسته طبقه‌بندی نمود: بلایای آب‌و هواشناسی(Hydrometeorological)، بلایای ژئوفیزیکی و بلایای ژئومورفولوژیکی.
بلایای آب‌وهواشناسی ازجمله سیل، شایع‌ترین بلایای طبیعی درسراسرجهان هستند و ۴۰درصد از بلایا را تشکیل‌داده و به‌طور‌گسترده ثبت‌شده‌اند. عواقب ناشی‌از سیلاب برای سلامت‌عمومی، شیوع بیماری‌هایی است که به‌طورعمده ناشی‌از انتقال افراد به اردوگاه‌های پرجمعیت و آلودگی منابع آبی با مواد دفعی و موادشیمیایی‌سمی هستند. معمولاً پس‌از سیلاب، تکثیر پشه‌ها دیده‌می‌شود که سبب افزایش ابتلا به بیماری‌هایی نظیر مالاریا گشته و به‌واسطۀ پشه منتقل‌می‌گردند. هرچند، ارائه اسناد و مدارک مبنی‌بر شیوع بیماری و اثرات ثانویۀ گردبادهای موسمی(گردباد و طوفان) و طوفان‌ها برای بهداشت‌عمومی موجود نیستند.
بلایای ژئوفیزیکی دومین نوع از بلایای طبیعی می‌باشند که بیشتر گزارش شده‌اند و زمین‌لرزه‌ها در این دسته، از بیشترین‌آمار برخوردارهستند. شیوع بیماری‌های عفونی ممکن‌است زمانی گزارش‌شود که زمین‌لرزه‌ها موجب جابجایی جمعیت قابل‌توجهی به‌سمت پناهگاه‌های ناخواسته و پرجمعیت گردند که در‌آنها دسترسی به غذا و آب‌سالم محدود می‌باشد. همچنین ممکن‌است شیوع بیماری، ناشی‌از تخریب سیستم‌های آب بهداشتی و تخریب شرایط بهداشتی باشد که مستقیماً ناشی از زمین‌لرزه هستند. سونامی‌ها به‌طور شایع مرتبط با زمین‌لرزه‌ها می‌باشند، اما همچنین می‌توانند به‌واسطه فوران‌آتشفشان‌ها یا زمین‌لرزه‌های (رانش‌زمین) زیرآب نیز ایجادگردند. اگرچه به‌عنوان بلایای ژئوفیزیکی، آنها دارای مشخصات بالینی و تهدیدی (عواقب مرتبط با آب) مشابه با طوفان‌های گرمسیری می‌باشند (به‌عنوان‌مثال: طوفان، گردباد).
بلایای ژئومورفولوژیکی نظیر بهمن و زمین‌لرزه (رانش‌زمین) نیز با شیوع و انتقال بیماری‌های عفونی مرتبط هستند اما به‌طورکلی در‌این‌زمینه مستنداتی وجود‌ندارد.
پس‌از یک فاجعۀ طبیعی:
اکثریت قریب‌به‌اتفاق مرگومیر بلافاصله پس‌از یک فاجعۀ‌طبیعی مستقیماً مرتبط با ترومای غیرنافذ، جراحت ناشی‌از ضربه و جراحات ناشی ازسوختگی است. خطر شیوع بیماری عفونی در پسایند بلایای‌طبیعی معمولاً توسط مقامات بهداشتی و رسانه‌ها بیش‌ازحد موردتوجه قرارگرفته‌است که همین‌امر منجربه ایجاد وحشت، سردرگمی و گاهی‌اوقات انجام فعالیت‌های غیرضروری در زمینۀ بهداشت‌عمومی می‌شود. تأثیرات درازمدت بلایای‌طبیعی بر یک جامعه ممکن‌است ناشی‌از فروپاشی تسهیلات سلامت و سیستم‌های بهداشت‌عمومی، مختل‌شدن برنامه‌های‌بهداشتی و نظارتی (ایمنی‌سازی و برنامه‌های کنترل‌حامل)، محدودیت یا تخریب فعالیت‌های کشاورزی (کمبود و ناامنی غذایی)، یا ایجاد وقفه در روند درمان و استفاده‌از داروهای تجویزنشده، باشند.
عوامل خطرآفرین برای افزایش شیوع و انتقال بیماریهایعفونی اغلب مرتبط با اثرات ثانویه این فاجعه‌ها هستند تا اینکه مرتبط با خود فاجعه اولیه یا مرتبط با اجساد افراد کشته‌شده، باشند. این اثرات ثانویه شامل جابجایی جمعیت‌ها (افراد آوارۀ داخل یا پناهنده‌های خارجی)، تغییرات محیطی و افزایش جایگاه‌های تولیدحامل هستند. پناهگاه‌های ناخواسته و پرجمعیت، شرایط بهداشتی ضعیف آبی، وضعیت غذایی ضعیف یا بهداشت شخصی ناکافی، اغلب مواردی هستند که مدنظر می‌باشند. متعاقباً سطوح کمی‌از ایمنی نسبت‌به بیماری‌هایی که با واکسن قابل‌پیشگیری هستند وجودداشته و یا پوشش ناکافی برای واکسیناسیون و دسترسی محدود به خدمات مراقبت‌های بهداشتی وجود دارد.
مراحل شیوع و دسته‌بندی بیماری‌های عفونی:
سرایت بیماریهایعفونی یا شیوع آنها ممکن‌است روزها، هفته‌ها یا حتی ماه‌ها پس‌از بروز فاجعه‌دیده‌شود. سه‌مرحله بالینی بلایای طبیعی، اثرات وابسته‌به زمان‌سنجی که بهداشت‌عمومی را برای افراد آسیب‌دیده و بازمانده‌ها خلاصه‌می‌کنند، شامل‌اند‌بر:
• مرحله (۱): مرحله تأثیر (که تا ۴روز به‌طول می‌انجامد)؛ معمولاً دوره‌ای است که قربانی‌ها آزاد‌شده و درمان اولیه برای جراحات مرتبط با فاجعه فراهم‌می‌شود.
• مرحله (۲): مرحلۀ پس‌از تأثیر (که از ۴روز تا ۴هفته به‌طول‌می‌انجامد)؛ دوره زمانی‌که طی آن نخستین موج‌ها از بیماری‌های عفونی(عفونت‌های حاصل از هوا، غذا و یا آب) ممکن‌است پدیدارگردند.
• مرحله (۳): مرحله بهبودی (پس‌از ۴هفته)؛ دوره‌ای است که نشانه‌های قربانی‌هایی که به عفونت‌هایی با دوره‌های انکوباسیون درازمدت یا عفونت‌های از‌نوع نهفته مبتلا‌شده‌اند، ممکن‌است به‌لحاظ بالینی پدیدارشود. درطول این دوره، بیماریهایعفونی که درحال‌حاضر در‌این‌منطقه به‌صورت بومی می‌باشند، همچنین موارد مهم عفونی که به‌تازگی در‌بین این جامعه گزارش‌شده‌اند، ممکن‌است به یک بیماری همه‌گیر تبدیل گردند.
شایان ذکراست که جامعۀ بین‌المللی، سازمان‌های غیردولتی، داوطلبان، کارشناسان و رسانه‌ها، منطقه فاجعه‌دیده را معمولاً درعرض سه‌ماه رها می‌کنند! زمانی‌که در واقع تسهیلات بهداشتی و دسترسی به بهداشت‌پایه ممکن‌است کماکان دردسترس نباشد یا حتی به‌دلیل بار اقتصادی ناشی از فاجعه، بدتر نیز شده‌باشد!
بیماری‌های اسهالی:
بیماری‌هایی که به‌طور رایج رخ‌می‌دهند و بیشتراز بقیه مستندات آنها ثبت شده‌اند، بیماری‌هایی هستند که از آب منتقل‌می‌گردند (بیماری‌های اسهالی و لپتوسپیروز). بیماری‌های اسهال موجب بیش‌از ۴۰درصدازمرگ‌ومیر دربلایای‌طبیعی و کمپ‌پناهندگان هستند، شیوع بیماری درمیان قربانی‌ها اغلب مرتبط با منابع آب آلوده (آلودگی مدفوع) یا آلودگی آب در طول انتقال و ذخیره‌سازی می‌باشد. همچنین شیوع بیماری‌ها با مخازن آب، ظروف آشپزی، کمبود صابون و غذای آلوده، همچنین زیرساخت‌های بهداشتی ضعیف که از قبل موجود هستند، سیستم‌های تأمین آب و سیستم‌های فاضلاب مرتبط هستند.
شیوع بیماری‌های اسهالی اغلب به‌دنبال وقوع بلایای‌طبیعی درکشورهای درحال‌توسعه گزارش می‌شود. در بسیاری از کشورهای آفریقایی نظیر موزامبیک، سیل به‌طور مکرر اتفاق می‌افتد و معمولاً سبب افزایش قابل‌توجه وقوع ابتلا به بیماری‌های اسهالی می‌گردد.
پس‌از زلزلۀ سال ۲۰۰۵ درپاکستان، افزایش ۴۲درصدی در عفونت‌های اسهالی گزارش‌شد. در ایران ۱/۶درصد از ۷۵۵۸۶ فردی که درسال ۲۰۰۵ در زلزله بم بی‌خانمان شدند، مبتلا به بیماری‌های اسهالی گشتند. ارزیابی انجام‌شده در اندونزی پس‌از سونامی سال ۲۰۰۴ نشان‌داد که 85درصد از بازماندگان درشهر Calang پس‌از نوشیدن از آب چشمه‌های‌آلوده، به اسهال مبتلاشدند. سونامی سال ۲۰۰۴ هند و تایلند نیز موجب افزایش چشمگیر در وقوع بیماری‌های اسهالی‌گردید.
تحقیقات انجام‌شده در ۱۰۰ خانوار پس‌از زمین‌لرزه سال ۲۰۰۱ در EI Salvador نشان‌داد که از ۵۹۴ انسان، ۱۳۷ تَن(۲۲درصد) عفونت‌های‌اسهالی را تجربه کردند. ۹ماه پس‌از زمین‌لرزۀ هائیتی شیوع بیماری وَبا گزارش‌شد که قربانیان دارای نرخ بالای مرگومیر ۶/۴درصدی بودند ( از ۴۷۲۲ مورد ثبت‌شده، ۳۰۳ تَن جان خود را از‌دست‌دادند).
فقط دستۀ کوچکی از موارد نوروویروسی چندهفته پس‌از سونامی و زمین‌لرزه ژاپن در مراکز تخلیه گزارش‌شد، درحالی‌که پاتوژن‌های متنوعی درمیان جمعیت‌های بی‌خانمان‌شده توسط طوفان Allison(۲۰۰۱) و Katrina در آمریکا تائیدگردیدند.
لپتوسپروزیس، بیماری دیگری‌است که از آب منتقل‌می‌شود و می‌تواند از‌طریق تماس با آب یا غذای‌آلوده یا تماس با خاکی که حاوی ادرار آلوده (لپتوسپیر) حاصل‌از جانوران بیمار (به‌عنوان‌مثال جوندگان) است، سرایت‌یابد. سیلاب‌ها سبب تکثیر جوندگان و گسترش لپتوسپیرها در جوامع‌انسانی می‌گردند. بررسی‌های انجام‌شده در جمعیت‌هایی که درسال ۲۰۰۰ در هند و تایلند تحت‌تأثیر فاجعه سیل قرارگرفتند، شیوع لپتوسپروزیس را گزارش‌نمودند. افزایش عوامل خطرآفرین و شیوع بیماری نیز پس‌از طوفانNail در چین و تایوان درسال ۲۰۰۱ گزارش‌شد.
جدول مندرج‌درمقاله، نشان‌دهنده تفکیک وقوع بیماری‌های قابل‌انتقال می‌باشد.
عوامل خطرساز و بروز بیماری‌های قابل‌انتقال پس‌از وقوع بلایای طبیعی:
درمورد شیوع و طبقه‌بندی، یک نکته نهایی درمورد افسانۀ انتقال بیماریهایعفونی از اجسام‌مرده که هنوز بحث‌برانگیز است و غالباً بیش‌ازحد بیان‌می‌گردد، این فرض می‌باشد که پس‌از وقوع یک فاجعۀ طبیعی، اجسادمرده خطر قابل‌توجهی را برای انتقال بیماریهایعفونی ایجاد می‌نمایند. به‌رغم تعداد گستردۀ مرگومیر ناشی‌از بلایای مهم، هیچ شیوع بیماری ناشی‌از اجساد ثبت نشده‌است. محیطی‌که در آن پاتوژن‌ها در یک بدن مُرده زندگی می‌کنند، دیگر نمی‌تواند قدرت بیماری‌زایی خود را حفظ‌نماید، زیرا میکروارگانیسم‌هایی که در فساد درگیر هستند (فرآیندهای زوال) بیماری‌زا نمی‌باشند. چندین موقعیت وجود دارد؛ نظیر مرگومیر ناشی‌از وبا و اپیدمی‌تب خونریزی‌دهنده که نیازمند احتیاط‌های ویژه هستند، اما خانواده‌ها نباید ازشناسایی و برگزاری مراسم خاکسپاری برای بستگانشان که دراثر این بلایا جان خود را از دست داده‌اند، محروم‌گردند. بازماندگان حاصل از بلایای‌طبیعی یک‌مخزن قابل توجه برای بیماریهایعفونی بالقوه می‌باشند.
اقدامات پیشگیری و کنترل:
محققان، ایجاد مجدد و بهبود ارائه خدمات مراقب‌های بهداشتی‌اولیه را توصیه‌می‌نمایند. منابع‌پزشکی و دارویی باید فراهم‌شوند و آموزش کارکنان مراقبت بهداشتی و پرسنل‌پزشکی درمورد مدیریت موارد مناسب باید انجام‌گردد. مسئولان بهداشت‌عمومی باید یک ارزیابی سریع از خطر بیماری در هفته اول وقوع فاجعه انجام‌دهند تا اثرات ناشی‌از فاجعه و احتیاجات بهداشتی را شناسایی نمایند. عملاً اقدامات پیشگیری مناسب و فوری و کنترل و مدیریت موارد مناسب و سیستم‌های نظارتی برای به‌حداقل‌رساندن بار بیماریهایعفونی، ضروری می‌باشند. چک‌لیست کنترل و پیشگیری که در سایت هفته‌نامه ما فراهم‌شده، نشان‌دهنده اقداماتی هستند که به‌منظور اجتناب از ایجاد بیماریهایعفونی پس‌از وقوع بلایای‌طبیعی باید اتخاذ گردند.
بلایای‌طبیعی و شیوع بیماریهایعفونی بیانگر چالش‌های‌جهانی به‌سمت دست‌آورد اهداف توسعۀ هزاره سوم هستند. برای عموم، سیاست‌گذاران و مقامات بهداشتی فهم این مفهوم حائز اهمیت می‌باشد که فاجعه، بیماریهایعفونی را منتقل نمی‌کند؛ عامل اصلی مرگومیر پس‌از وقوع فاجعه طبیعی، بیماری‌های غیرعفونی می‌باشند؛ اجسادمرده (در اثر فاجعه) منبع اپیدمی نیستند و اینکه شیوع بیماری‌های عفونی به‌طورثانویه، ناشی‌از وخیم‌شدن عوامل‌خطرساز بیماری می‌باشد.
سیستم‌های نظارتی ملی و ایجاد رویکردهای پیوسته از پروتکل‌ها برای مدیریت اطلاعات سلامت، باید تقویت‌شوند. در فاجعه‌های طبیعی، آموزش‌بهداشت و شستن دست، فراهم‌نمودن مقادیر کافی از آب سالم، تسهیلات بهداشتی و پناهگاه‌های‌مناسب به‌منظور پیشگیری‌از ایجاد بیماریهایعفونی، بسیار حائزاهمیت می‌باشند. ارزیابی و فعالیت‌هایی که در بالا تشریح‌شدند باید به‌طور مناسب، هماهنگ و تنظیم‌گردند.
ثبت نظر