کاهش استرس و فشارهای روانی و دسترسی به آرامش با رفلکسولوژی

در افواه جاری،" پا" را قلب دوم انسان می‌نامند. می‌گویند انسان دو قلب دارد. یک قلبی که در مرکز قفسه سینه می‌تپد وبا عمل پمپ زدن، خون را از راه رگ‌های خونی بدن به گردش در می‌آورد و درهر شبانه روز چند هزارلیترخون را برای تغذیه بافت‌های بدن پمپاژ می‌کند. اما ، قلب دوم انسان را پاهای او می‌دانند که می‌تواند از وجود بیماری‌های گوناگون در فرد خبر دهد وهم با ماساژ و وارد نمودن فشار ملایم بر مناطق انعکاسی در کف پا، ازبیماری و درد و استرس و اضطراب کاسته شود و سلامت از دست رفته به بدن باز گردد. تردیدی نیست که اصولا اندام تحتانی و پاها نقش بسیار مهمی در گردش خون و سلامتی انسان دارند، اما در این مقاله به نقش دیگری برای پاهای انسان اشاره می‌شود.

بازتاب‌شناسی(Reflexology)، با پیشینه‌ای بیش از ۴۰۰۰ سال در کشورهای چین و هند و مصر و یونان، اکنون نیز یکی از رشته‌های مطرح در پزشکی جایگزین (Alternative medicine) است. عقیده بر این است که در پزشکی جایگزین یا طب آلترناتیو، تمام لایه‌های بیرونی و درونی بدن انسان و به‌عبارتی تمام بدن انسان زنده ، ذهن و روان او مورد مطالعه و بررسی قرار می‌گیرد. در این شیوه، کفِ پاها را آیینه تمام قسمت‌های بدن می‌دانند که هر نقطه از آن‌ها بازتاب بخشی از بدن می‌باشد.

در طب‌جایگزین و پزشکی‌مکمل(Complementary medicine :CM)، که در تشخیص و درمان بیماری‌ها و نیز برای کاستن از استرس و اضطراب و دستیابی به آرامش کاربرد دارد، پزشک با دیدگاه کل‌گرایانه، جسم و ذهن فرد را بررسی می‌نماید و برای ایجاد تعادل و یا بازگردانیدن تعادل ازدست رفته به ذهن و روان و تن آدمی تلاش می‌کند. درطب‌کل‌نگر(Holistic medicine)، به تمامیت و کلیت بیمار توجه می‌شود وبا این دیدگاه ذهن و روان و جسم او را بررسی می‌نمایند. بنابراین در این مکتب ، بیمار و بیماری را با ذره‌گرایی و نگاه یک بعدی ارزیابی نمی‌کنند. بازتاب‌درمانی (Reflexotherapy)، شیوه‌ای تشخیصی-درمانی است، که با پیشینۀ طولانی خود، در دامنه طب کل نگر یا پزشکی آلترناتیو جای می‌گیرد.

در بازتاب درمانی ، که با نام منطقه درمانی (Zone Therapy) نیز شناخته شده‌است، درمانگران با ماساژ عمیق نقاطی در کف پا (و نیز رو، کناره‌ها و میان انگشتان پا و همچنین دست بیمار)، به سلامت فرد کمک می‌کنند.

وجود فشارهای روانی و استرس‌ها در زندگی ماشینی امروزسبب شده است که دربسیاری ازافراد ترس و نگرانی و اضطراب ایجاد گردد. در این شرایط اختلالات‌روانی و بیماری‌های روان - تنی (psycho - somatic ) شایع می‌شود و آرامش آدمی را بر هم می‌زنند و در مواردی نیز سبب ایجاد روان‌نژندی(Neurosis) و روان‌پریشی می‌گردند.

هنگامی‌که به فرد استرس وارد شود، می تواند پیامدهای متعدد داشته باشد. استرس بر شیوۀ عملکرد بدن و روان فرد اثر می‌گذارد وموجب بروز اختلالات متعدد می‌گردد. اختلال‌های‌گوارشی‌، عصبی‌، شخصیتی‌وخلقی‌،اختلال‌های تنفسی،اختلال‌های ‌پوستی، افزایش فشارخون، بروز دردهای مفصلی و ماهیچه‌ای‌، ریزش‌مو و اختلال‌های متعدد دیگر می‌توانند در دامنه عوارض استرس باشند. به این ترتیب استرس را می‌توان فشار روانی و احساسی بیش از حد تحمل شخص دانست که با اثر بر جسم و روان فرد می‌تواند نتایج زیان‌باری در پی داشته باشد. اغلب مغز، پس از دریافت سیگنال‌های خطر، اخطار و دستور لازم را به غدد می‌دهد، هیپوفیز فعال می‌شود و هورمون لازم را به جریان خون می‌ریزد و به‌تدریج (البته بسیار سریع) تمام ارگانیزم‌ها برای مقابله با تنیدگی بسیج می‌گردد. اگر برای مدتی فشار ادامه داشته باشد و تنیدگی از ظرفیت پذیرش و سازگاری فرد خارج گردد، تعادل حیاتی مختل می‌شود و عوارضی مانند خستگی ، عصبانیت ، بی‌اشتهایی، اضطراب و افسردگی بروز می‌کند.

برخی از مکتب‌های طب‌سنتی معتقدند که استرس مانع از جریان ” انرژی حیاتی“ موجود در بدن انسان می‌شود. به همین جهت پیروان این مکتب‌ها معتقدند با رفلکسولوژی، که در دامنه طب کل نگر جای دارد، می‌توان تعادل از دست رفته را دوباره بر قرار نمود و با کاستن از درد و رنج شخص، بیماری را بهبود بخشید. در طب سنتی چین که از روش‌های درمانی مختلف مانند طب سوزنی، ماساژ درمانی، حرکات ورزشی، گیاه‌درمانی و رژیم غذایی برای درمان بیماری‌ها استفاده می‌شود، انرژی حیاتی جایگاه خاصی دارد .

این انرژی حیاتی را به نام چی (QI یا ch'i یا chi) نامیده‌اند . انرژی chi، شبیه انرژی پرانا (prana) درطب سنتی هند است. پرانا واژه‌ای سانسکریت (Sanskrit) به معنای نیروی حیاتی می‌باشد، نقش و عمل پرانا و چی مشابه است. پرانا در پزشکی آیورودا (Ayurveda ) مایه زندگی ، سلامتی و نشاط است.

در طب سنتی هند، انرژی حیاتی از طریق نادی‌ها (Nadi) جریان می‌یابد و عامل هستی و هوشیاری و بیداری فرد می‌گردد. نادی‌ها مسئول انتقال انرژی در بدن هستند . در واقع نادی‌ها را می‌توان به مثابه شبکه ظریفی از رگ‌ها دانست که درون آن‌ها انرژی زندگی جریان دارد.

در طب سنتی چین، کانال‌های انرژی یا مریدین‌ها (meridian) را،که از طریق آن‌ها انرژی Chi منتشر می‌شود بسیار مهم می‌دانستند. معتقد بودند که جهان بر دو اصل یین(YIN) و یانگ(YANG) استوار است و زندگی انسان نیز نتیجه برخورد و ترکیب و تعادل همین دو نیرو است. یین و یانگ دو قطب مخالف و متضاد جهان را تشکیل می‌دهند، اما در عین حال مکمل یکدیگر نیز هستند. با توجه به تاثیر متقابل یین و یانگ، انرژی جریان می‌یابد و سلامتی و بیماری نیز به تعادل و عدم تعادل این دو عامل متضاد بستگی دارد . یین را می‌توان سمت سایه‌دار یک تپه تصور کرد و یانگ را سمت آفتابی آن. درست است که دو وضعیت سایه و آفتابی ، یا روشنایی و تاریکی مخالف یکدیگرند اما مکمل یکدیگر نیز می‌باشند و همواره در پی یکدیگر می‌آیند.

نیمی از جهان را یین و نیم دیگر را یانگ تشکیل می‌دهد و انرژی حاصل از تقابل این دو، همان انرژی حیاتی می‌باشد . این انرژی در تمام موجودات جاندار جاری است. اگر جریان و انتشار آن متعادل باشد سلامتی را در پی دارد، اما با بر هم خوردن موازنه انرژی حیاتی، کاستی و بیماری و فتور حاصل می‌گردد.

با توجه به اینکه با ایجاد عدم تعادل در کارکرد بدن، اختلال و کُندی در ارتباطات عصبی بروز می‌کند و در نتیجه بیماری عارض می‌گردد، می‌توان با آگاهی از دانش و هنر رفلکسولوژی، نقاطی را در کف پا (و یا دست) فشار و ماساژ داد و با بررسی بازتاب‌هایی که پیش می‌آید، بیماری‌ها راتشخیص داده و با برگرداندن تعادل به بدن، از فشارهای عصبی کاست و سلامتی و نشاط و آرامش را برای فرد به ارمغان آورد.

در رفلکسولوژی این اصل مورد نظر است که نقاطی درکف پای انسان وجود دارد که ارگان‌های دیگر بدن و به عبارتی تمام بدن را نمایندگی می‌کنند ، با ماساژ درستِ این نقاط و تحریک آن‌ها در کف پا، بازتاب‌هایی ایجاد می‌شود که می‌توان با درک و شناخت اختلال پیش‌آمده ، اختلال مذکور را بر طرف ساخت و با ایجاد تعادل به بهبود بیمار کمک نمود.

همان‌طور که اشاره شد، در رفلکسولوژی، مجموعه نقاط کف پا را به مثابه نقشه‌ای از تمام ارگان‌های حیاتی بدن می‌دانند. در این مکتب، پاها یک نقشه کوچک از کل بدن هستند. به عبارت دیگر پاها را می‌توان جهان کوچک "macrocosm" از جهان‌اکبر، که همان کل بدن است دانست .

اگر چه رفلکسولوژی پیشینه 4000 ساله دارد، اما در اوایل قرن بیستم میلادی یک پزشک آمریکایی، در این زمینه روشی را ابداع کرد که Zone therapy نام گرفت. در واقع با این شیوۀ درمانی، رفلکسولوژی به دنیای غرب معرفی شد. این پزشک آمریکایی دکتر فیتز جرالد (Dr. William H. FitzGerald) ، متخصص گوش و حلق و بینی بود . او دریافت که با وارد کردن فشار به نقاطی در کف پا ( و دستها ) می‌توان در بخش‌هایی از بدن ایجاد بی‌حسی و بی‌دردی نمود.او متوجه شد که می‌توان با اعمال فشار بر روی نقاطی ازکف دست بیمار، جراحی‌های کوچک را بدون درد انجام داد.

دکتر فیتز جرالد، انرژی بدن (مردین‌ها) رابه 10 منطقه عمودی ، از انگشتان تا سر تقسیم نمود. به عقیدۀ او 5 مسیر انرژی در طرف راست بدن و 5 مسیر نیز در سمت چپ بدن وجود دارد (تصویر بالا).

بروز انسداد در هریک از این مسیرها سبب عدم تعادل و بیماری می‌گردد. با توجه به این‌که انسدادها و گره‌ها در کف پا نمود پیدا می‌کند، می‌توان با شیوۀ بازتاب درمانی اختلال پیش آمده را تشخیص داد و برای برطرف نمودن آن اختلال، اقدام نمود و تعادل از دست رفته را باز گردانید . اعمال فشار و ماساژ نقاط مورد نظر، هنر ظریفی است که نیاز به یادگیری و مهارت دارد . به عبارت دیگر نباید بازتاب درمانی را با ماساژ دادن کف دست و پا اشتباه کرد . با رفلکسولوژی می‌توان کارکرد بدن را متعادل نمود، ازشدت تنش و تنیدگی بیمار کاست، برای او آرامش ایجاد کرد، شرایط خواب او را بهبود بخشید و با ایجاد اعتماد به نفس در شخص روابط اجتماعی او را بهتر نمود.

پس از نظریه با ارزش دکتر فیتز جرالد در باره منطقه درمانی ، افراد دیگری نیز با درک اهمیت رفلکسولوژی و منطقه درمانی، پیرامون انعکاس آثار اعضای مختلف بدن در مناطق کف پا،مطالعه و بررسی کردند و به تولید مقاله و کتاب پرداختند. در ادامه این مطالعات، یک آمریکایی دیگر، به نام اونیس‌اینگهام (Eunice Ingham )، برنامه دکتر فیتز جرالد را پیگیری کرد و آن را کامل‌تر نمود و سر انجام برنامه کاملی از مناطق کف پا و بازتاب‌های آن تهیه نمود که با عنوان Ingham Reflexology Charts در غرب گسترش یافت . اینگهام کتاب‌های با ارزشی پیرامون بازتاب‌های پای انسان نوشت که از آن جمله می‌توان به کتاب : Stories the Feet Can Tell Thru Reflexology و Stories the Feet Have Told Thru Reflexology اشاره نمود. روش اینگهام در بازتاب‌درمانی مورد توجه فراوان محافل علمی قرار گرفت و در تمامی کشورهای غربی، به ویژه ایالات متحده آمریکا، به طور گسترده‌ای از آن استقبال شد. دربخش دیگر این مقاله به روش انجام کار و تکنیک‌های رفلکسولوژی پرداخته می‌شود.