بیماری‌های شایع دهان و دندان مشکل مورد غفلت واقع شده در عرصه سلامت

بیماری‌های دهان و دندان به‌طور مستقیم ناحیه کوچکی از بدن را درگیر می‌کنند، اما عوارض و اثرات آن‌ها تمام بدن را تحت تاثیر قرار می‌دهد. وجود دندان‌های سالم با عملکرد مطلوب در تمام مراحل زندگی امری ضروری است. صحبت کردن، غذا خوردن و داشتن ارتباط اجتماعی مطلوب تنها به‌وسیله یک سیستم دندانی- فکی سالم امکان پذیر می‌باشد.

سازمان بهداشت جهانی سلامت دهان را اینگونه تعریف کرده است:

" وضیعتی که در آن درد ناحیه دهان و صورت، سرطان دهان و حلق، عفونت و زخم‌های دهانی، بیماری لثه، پوسیدگی دندانی، از دست رفتن دندان وسایر بیماری‌ها و ناهنجاری‌هایی که قابلیت فرد برای جویدن، خندیدن، صحبت و رضایتمندی و سلامت روانی را محدود می‌کند، وجود نداشته باشد. متاسفانه مداخله برای پیشگیری و کنترل بیماری‌های دهان در اغلب کشورها به عنوان هزینه‌های لوکس در نظر گرفته می‌شود و اغلب منابع محدودی برای نظارت، پیشگیری، مراقبت و تحقیقات در حوزه بیماری‌های دهان اختصاص داده می‌شود."

ما نیازمند تغییر رویکرد از تمرکز بر روی خدمات بالینی بیمار به صورت فردی به سمت مداخلات پیشگیرانه و گسترده جمعیت محور هستیم. یک دهان سالم ویک جسم سالم لازم و ملزوم یکدیگر هستند. از دست دادن دندان‌ها با افزایش سن یک روند کاملا غیر طبیعی است و افراد تا پایان عمر می‌توانند از دندان‌های طبیعی خود استفاده نمایند. تحقیقات انجام شده روی ۲۹۱ بیماری از سال ۱۹۹۰ تا ۲۰۱۰ در سطح جهانی نشانگر این موضوع است که دندان پوسیده و درمان نشده شایع‌ترین بیماری در میان آن‌ها به رغم اینکه با روش‌های ساده، کم‌هزینه و موثر، به شکل معنی‌داری قابل پیشگیری است، می‌باشد. درصدهای اعلام شده در این مطالعه جهانی عبارتند از: پوسیدگی دندان ۴۴ درصد ، سر درد تنشی ۲۱ درصد ، میگرن ۱۵ درصد ، ناراحتی شدید لثه ۱۱ درصد ، دیابت ۸ درصد، آسم ۵ درصد. عمده بیماری‌های دهان عوامل خطر مشترکی با بیماری‌های غیر قابل انتخاب مانند بیماری‌های قلبی عروقی، سرطان‌، بیماری قند و تنفسی دارند.

این عوامل خطر مشترک شامل رژیم غذایی ناسالم (به ویژه مصرف مواد غذایی حاوی شکر)، مصرف تنباکو و الکل می‌باشد. جهت کاهش عوارض پوسیدگی دندان رویکردهای درمان غیرواقع‌بینانه و ناپایدار بوده و با بهبود وضعیت امید به زندگی در سطح جهانی، انتخاب رویکردی در زمینه سلامت دهان که در برگیرنده تمام عمر باشد اهمیت دو چندان می‌یابد. پوسیدگی دندان یک بیماری چند عاملی است که از طریق ارتباط متقابل میان سطح دندان، پلاک میکروبی و وجود شکر در غذا در طی زمان انجام می‌شود، باکتری‌ها قندها را متابولیزه نموده و اسید تولید شده سبب تخریب دندان یا همان پوسیدگی دندان می‌شود.

تشخیص پوسیدگی در مراحل نخستین به سادگی امکان پذیر نمی‌باشد ولی در صورت تشکیل می‌تواند متوقف شود، اما در صورت پیشرفت تبدیل به حفره پوسیدگی شده که نیازمند درمان دندانپزشکی می‌باشد و در صورت عدم درمان امکان عفونت دندانی وجود دارد. البته عوامل اجتماعی واقتصادی نیز به‌عنوان عوامل خارجی در ایجاد و پیشرفت پوسیدگی دندان موثر می‌باشند. این بدین معنی است که اگرچه فرایند پوسیدگی در سطح دندان آغاز می‌شود، مشکل را نمی‌توان با تمرکز صِرف روی دندان‌ها بر طرف کرد ارتقای وضعیت اجتماعی و اقتصادی در مداخلات سطح فردی، خانواده و جامعه باید مورد توجه قرار گیرد. با کاهش مصرف شکر، مصرف مقدار مناسب فلوراید، و بهداشت دهان خوب به شکل قابل ملاحظه‌ای می‌توان از بروز پوسیدگی دندان پیشگیری نمود. بالاترین میزان پوسیدگی دندان در کشورهایی با درآمد سرانه متوسط دیده می‌شود، جایی که مصرف شکر بسیار بالاست و سیستم سلامت قادر به تامین خدمات پیشگیری مطلوب نبوده و دسترسی به درمان‌های مربوطه سلامت دهان نیز وضعیت قابل قبولی ندارد. عوارض پوسیدگی نیز به ویژه در کودکان درمان نشده که عبارتند از اثرات منفی روی تغذیه و رشد، غیبت در محل کار و مدرسه، کاهش کلی خلاقیت و اثرات قابل توجه روی کیفیت زندگی و کنش‌های متقابل اجتماعی. همچنین دندان‌های شیریِ سالم، فضا را برای دندان‌های دائمی آینده حفظ می‌کنند و از دست دادن زودهنگام دندان‌های شیری، سبب بهم ریختگی رویش دندان‌های دائمی خواهند شد. همانطور که اشاره شد ، برای کاهش عوارض پوسیدگی دندان رویکردهای درمان غیرواقع بینانه ناپایدار هستند، تمرکز بیشتر روی ارتقای عادات غذایی مطلوب و تاکید روی کاهش مصرف شکر ضروری است. استفاده منظم از خمیر دندان حاوی فلوراید مهمترین راه برای بهره مندی از تاثیر یک روش پیشگیرانه مطلوب است. نابرابری و عدم توازن در عوارض بیماری دهان و دندان با خدمات بهداشتی اولیه همچون بر طرف کردن درد، ارتقای سلامت دهان و مدیریت بیماری‌های حفره دهان کاهش می‌یابد. بیماری‌های لثه، دستۀ دوم بیماری‌های شایع دهان و دندان می‌باشند. این بیماری‌ها در مراحل اولیه کاملا برگشت پذیر بوده و در صورت عدم درمان و رعایت بهداشت دهان ، سبب تخریب نسوج اطراف دندان‌ها و از دست دادن آن‌ها خواهد شد. مهمترین عوامل عوامل خطر برای بیماری‌های لثه شامل مصرف تنباکو، رژیم غذایی ناسالم، عوامل ژنتیکی، استرس و مصرف الکل می‌باشد. ارتقای یک زندگی سالم و مواجهه حداقلی با عوامل خطر نظیر مصرف تنباکو، الکل، همراه با بهداشت دهان فردی مطلوب و ارتقای آگاهی و معاینات دوره‌ای منظم، عوامل مهمی در پیشگیری از بیماری‌های لثه می‌باشند. در صورت انجام معاینات منظم دوره‌ای می‌توان بیماری‌های لثه را در مراحل اولیه تشخیص داده و درمان موثری انجام داد. پوسیدگی دندان و بیماریهای لثه بطور کامل در بیشتر افراد جامعه قابل پیشگیری می‌باشند. روش‌های پیشگیری در این حوزه کاملا موثر، ساده و کم‌هزینه می‌باشند. مسواک زدن حداقل دوبار در روز حداقل به‌مدت دو دقیقه به همراه خمیر دندان حاوی فلوراید، کاهش مصرف خوراکی‌ها و نوشیدنی‌های حاوی قند و شکر افزوده و معاینه‌های منظم دوره‌ای دندانپزشکی راهکارهای اصلی پیشگیری از بیماری‌های شایع دهان ودندان می‌باشند. البته توجه به عوامل تعیین کننده اجتماعی، اقتصادی و ارتقای آن از ضروریات پیشگیری است.

▪ دکتر رضا یزدانی
عضو مرکز تحقیقات پیشگیری پوسیدگی دندان، پژوهشکده علوم دندانپزشکی، دانشگاه علوم پزشکی و خدمات بهداشتی درمانی تهران؛ استاد گروه آموزشی سلامت دهان و دندانپزشکی اجتماعی، دانشکده دندانپزشکی، دانشگاه علوم پزشکی و خدمات بهداشتی درمانی تهران