پژوهش‌های نوین پیـرامون اثر ترکیبات‌ فنلی گیاه دارواش

به‌عبارت‌دیگر دارواش با عضو مکنده خود، شیره خام درخت میزبان را می‌مکد و از‌آن برای بخشی‌از غذای خود استفاده‌می‌کند، اما چون خودش نیز سبزینه ‌(Chlorophyll) دارد، می‌تواند با بهره‌گیری از نورخورشید، آب و گاز‌کربنیک، مقداری از غذای مورد‌نیازش را تامین‌نماید. با این فعالیت دارواش، باید آن‌را گیاهی نیمه‌انگلی به‌شمارآورد. دارواش، معمولا روی درختان جنگلی مانند زبان‌گنجشک، بلوط، صنوبر، افرا، کاج، نارون، زالزالک و نیز درختان میوه مانند درخت‌گلابی، سیب، زردآلو‌، آلو، بادام و غیره ظاهر‌می‌شود. در تصویر پس‌زمینة مقاله می‌توان دارواش را روی یک درخت‌جنگلی مشاهده‌نمود.

رشد گیاه‌انگلی دارواش‌(Mistletoe) روی درختان‌جنگلی به‌خودی‌خود آسیب زیادی به درختان میزبان نمی‌زند، اما چون برگ‌های‌سبز دارواش می‌تواند علوفه خوبی برای دام‌ها باشد، برخی‌از چوپان‌ها (به‌ویژه در مناطق غربی‌کشور) برای تعلیف دام‌های خود، شاخه‌های بزرگ و اصلی درختان میزبان را قطع‌می‌کنند و از‌این‌راه سبب نابودی درختان‌جنگلی می‌شوند‌.

دارواش از تیره صندلیان(Santalaceae) است و با عصاره چسبناک خود، روی شاخه درختان‌جنگلی می‌چسبد و با تغذیه از‌آنها زندگی‌می‌کند. در برخی‌از مناطق مانند گیلان و مازندران، دارواش را با‌نام علف‌درخت معرفی‌می‌کنند.

همانطور‌که در ابتدا اشاره‌شد، نام‌علمی دارواش Viscum album L است‌. واژه‌Viscum به‌معنای چسبندگی و واژه ‌Album نیز معنای سفید‌گیاه را تداعی‌می‌کند. هنگامی‌که درختان میزبان لخت و بی‌برگ شده‌اند، برگ‌های‌سبز دارواش و میوه سفید‌رنگ مخصوص آن جلب‌توجه می‌کند‌. به‌طوری‌که در تصویر۱ مشاهده‌می‌شود، برگ‌های گیاه دارواش کلفت‌وضخیم‌، چرم‌مانند و همیشه‌سبز بوده و میوه آن نیز مانند دانه‌های‌مروارید سفید‌رنگ و به اندازه نخود می‌باشد‌. باید توجه‌داشت که خوردن این میوه‌ها می‌تواند سبب مسمومیت انسان گردد. برخی‌از پرندگان با خوردن این میوه‌ها‌، دانه‌های داخل آنها را (‌بذر‌گیاه) که در مدفوع خود دارند، در جنگل پراکنده‌می‌کنند و سبب گسترش دارواش در جنگل می‌شوند‌. پرندگانی مانند دارکوب نیز با پنجه‌های خود که دانه‌های دارواش را در‌خود گرفته‌اند، بذر دارواش را در تنه درختان جنگلی می‌گذارند و این دانه‌ها پس‌از جوانه‌زدن، خود را به تنۀ درخت میزبان متصل‌می‌کنند.

از‌جمله ترکیبات شیمیایی عصاره دارواش می‌توان به آلکالوئیدها، فلاونوئیدها، تانن‌ها، آنتراکوئینون‌ها، ساپونین‌ها و گلوکوزیدها، آمین‌ها، تریپنوئیدها، استیل‌کولین، لکتین و ویسکوتوکسین اشاره‌نمود که می‌توانند در درمان برخی‌از بیماری‌ها مؤثر باشند. در‌واقع دارواش را می‌توان یکی‌از گیاهان ارزشمند دارویی دانست که البته مصرف مقدار زیاد آن می‌تواند سبب مسمومیت انسان شود. پزشکان نامدار باستان (مانند‌ بقراط) دارواش را می‌شناختند و با آگاهی از خواص‌درمانی آن، بیماران را درمان‌می‌کردند. مدارکی وجود دارد که نشان‌می‌دهد در برخی‌از مناطق‌جهان دارواش را برای درمان سرگیجه‌، صرع و پیشگیری‌از رشد تومورها تجویز‌می‌کردند. اطبای قرون‌وسطای اروپا نیز به ارزش درمانی دارواش پی‌برده بودند و آن‌را برای درمان اختلالات گردش‌خون‌، بهبود نقرس و التهاب مفصل‌ها تجویز‌می‌نمودند.

در مکتب‌های طب‌سنتی کشورهایی مانند ایران، یونان‌ و هند‌و‌چین، به‌ویژه گیاه‌دارواش روی درخت‌بلوط را گیاهی‌دارویی می‌شناختند و شاخه‌های سبز و نازک و میوه آن‌را به‌ عنوان نیرودهنده و نیز کاهنده فشار‌خون، باد‌شکن و افزاینده شیر‌مادر تجویز‌می‌کردند و آن‌را برای درمان تشنج، تنگی‌نفس، آسم‌، هیستری، صرع و رشد موهای‌سر مفید می‌دانستند. البته پزشکان سنتی از عوارض این گیاه نیز آگاهی‌داشته و می‌دانستند که مصرف بیش‌از‌اندازه دارویی آن می‌تواند مسمومیت ایجاد‌کند و عوارضی مانند سرگیجه و اسهال و دل‌پیچه را در‌پی داشته‌باشد. این پزشکان حد‌اکثر مقدار مصرف را ۵‌گرم از برگ‌های دارواش می‌دانستند و معمولا ۱‌تا‌۲‌گرم از گرد برگ‌های آن‌را تجویز‌می‌نمودند‌. این اطبا توصیه‌می‌کردند که ۱۰ ‌تا۲۰‌گرم از برگ‌های خشک‌شدة گیاه دارواش را در ۱۰۰۰‌گرم آب بجوشانند و پیش‌از هر‌غذا یک‌استکان کوچک از آن‌را بخورند‌. در برخی از مکتب‌های‌قدیم دارواش را تنها برای مصرف‌خارجی و تسکین دردهای رماتیسمی توصیه‌‌نموده و آن‌را برای پیشگیری‌از رشد‌تومور، روی موضع می‌مالیدند. در‌این‌جا باید باردیگر تاکید‌شود افرادی‌که به جنگل می‌روند و شناختی از گیاهان و عوارض آنها ندارند، نباید از میوه‌های اغوا‌کنندة دارواش به‌عنوان یک مادة‌خوراکی استفاده‌کنند زیرا مصرف‌نمودن این دانه‌ها می‌تواند مسموم‌کننده باشد.

پژوهش‌‌هایی‌که به‌تازگی درمورد اثر دارویی ترکیبات دارواش انجام‌‌شده، نشان‌داده است که دارواش می‌تواند در درمان بیماری‌های گوناگون مانند آترواسکلروز (Atherosclerosis) و ازدیاد فشار‌خون نیز مؤثر باشد. بررسی نقش ترکیباتPhenylpropan و‌Flavonoid این گیاه مورد‌توجه قرار‌گرفته و گزارش‌های متعددی در‌مورد اثر دارویی آن منتشر شده‌است. بررسی اثر ضدتوموری ترکیبات‌فنلی دارواش می‌تواند نشان‌دهندة نقش گیاه دارواش در کنترل یاخته‌های سرطانی باشد. با‌توجه به تحقیقاتی که در چندین مرکز دانشگاهی انجام شده‌است، درمقاله‌ای دیگر با بررسی:

Phenolic compounds from Viscum album tinctures enhanced antitumor activity in melanoma murine cancer cellss

و

Studies on the vascular effects of the fractions and phenolic compounds isolated from Viscum album ssp. Album

به این اثرمهم گیاه دارواش اشاره خواهد‌شد‌. جادارد در‌اینجا به‌عنوان قدر‌دانی به چند سطر از پژوهشی که توسط یکی‌از دانش‌آموخته‌های کشور۱ انجام‌شده‌است (جمله‌های داخل گیومه از نویسنده‌می‌باشد) اشاره‌گردد‌:

«‌در‌این پژوهش تجربی، دو عصاره آبی و الکلی گیاه دارواش از تیره ویسکاسه، روی رده سلول سرطانی‌سینه mcf-7 اثر‌داده شد. این عصاره در دوزهای مختلف ۵۰، ۱۰۰، ۵۰۰، ۱۰۰۰‌و‌۲۵۰۰‌میکروگرم در میلی‌لیتر اثر داده‌شـد‌. همــزمان یــک داروی شیمیایی به‌نام سیـس‌پلاتین، (Cisplatin is a chemotherapy medication used to treat a number of cancers)، برای مقایسه سمیت عصاره و یک‌نمونه کنترل فاقد ماده موثره نیز وجود دارد. اثر این عصاره در سه‌زمان ۱۲، ۳۶ و‌۶۰ساعت انکوباسیون‌(Incubation) بررسی‌شد. ابتدا تأثیر عصاره گیاه دارواش روی سلول‌های‌سرطانی از‌طریق مشاهدات چشمی به‌وسیله میکروسکوپ معکوس (میکروسکوپی است که منبع‌نوری و متمرکز‌کننده آن در بالای صفحه رو‌به‌پایین و عدسی شیئی آن زیر‌صفحه و رو‌به‌بالا قراردارد) مورد ‌بررسی قرار‌گرفت و پس‌از رنگ‌آمیزی با تریپان‌بلو‌(Trypan blue) تعداد سلول‌های زنده و مرده به کمک لام نئوبار شمارش‌شد و میزان مهار رشد و مرگ‌سلولی محاسبه‌گردید. سپس میزان بقای‌سلول‌ها از روش رنگ‌آمیزی‌MTT اندازه‌گیری شد. در تمامی موارد به جز نمونه‌های کنترل، نتیجه‌ای مبنی‌بر کاهش تعداد سلول‌ها به‌دست‌آمد. کاهش چشمگیر تعداد سلول‌ها از دوز ۵۰۰‌میکروگرم در میلی‌لیتر شروع‌شد و این‌امر در زمان انکوباسیون ۶۰ساعت مشهودتر بود. غلظت دارو و زمان انکوباسیون در میزان اثر‌گذاری و نوع اثر این عصاره گیاهی قابل‌توجه است‌، به‌طوری‌که زمان طولانی و غلظت‌های بیشتر عصارة می‌تواند خواص مهار‌کنندگی رشدیاخته‌ها و مرگ سلول‌های سرطانی این عصاره گیاهی را نشان‌دهد».

۱ـ دانشگاه پیام‌نور، دانشگاه‌پیام نور استان‌تهران ـ مرکز پیام‌نور تهران‌. ۱۳۹۰‌. پایان‌نامه کارشناسی ارشد، آتنا حجاری‌زاده.