مقدمه: امروزه استفاده از گیاهان دارویی مورد‌توجه بیشتر جهانیان قرار گرفته است. اثرات جانبی داروهای شیمیایی، الزامات زیست‌محیطی و روند تدریجی گرایش به‌سوی فرآورده‌های طبیعی سبب شده تا به‌ویژه در دهه‌ی اخیر استفاده از گیاهان دارویی در کشورهای پیشرفته شتابی بیشتر یابد.
قدمت شناخت خواص دارویی گیاهان شاید بیرون از حافظه‌ی تاریخ باشد. یکی‌از دلایل مهم این قدمت حضور باورهای ریشه‌دار مردم سرزمین‌های مختلف درخصوص استفاده‌از گیاهان دارویی است.
مثلاً این باور که «هیچ دردی نیست که با گیاهی درمان نشود» با مختصر تغییری در مضمون و مفهوم، میان ملل مشرق زمین تا اقوام آمریکای لاتین دیده می‌شود و ظاهراً از تجربیات ممتد و مسبوقی نیز حکایت می‌کند.
در‌کشور ما از8000 گونه‌ی گیاهی شناسایی شده، 2300نوع آن دارای خواص دارویی بوده که 1728گونه‌ی آن منحصر به کشور ایران است و در سایر نقاط جهان یافت نمی‌شود.
تعریف گیاهان دارویی:
براساس تعاریف موجود، گیاه دارویی گیاهی است که یک یا چند اندام آن حاوی ترکیباتی (ماده‌ی موثره) است که بعد‌از یک دسته عملیات مثل فشردن، استخراج، تقطیر و ... به‌دست می‌آید و دارای اثرات درمانی بوده و یا به‌عنوان جزیی از یک فرآورده‌ی دارویی قابلیت استفاده دارد.
گیاه داروشناسی:
گیاه‌داروشناسی(به انگلیسی: Medherbology) علم میان‌رشته‌ای بررسی گیاهان دارویی از جوانب مختلف می‌باشد. این علم از قدیمی‌ترین علوم است که همواره در‌طول تاریخ نقش بسیار مهمی در بهداشت و سلامت انسان ایفا نموده است و امروزه نیز اهمیت و ضرورت و ارزشمندی آن بیش‌از‌پیش شناخته شده‌است. بر‌حسب این که کدام جنبه‌‌ی گیاهان دارویی مورد ارزیابی و بررسی قرار‌بگیرد گیاه داروشناسی شامل گرایش‌های تخصصی زیر می‌باشد:
ـ گیاه داروشناسی گیاه‌شناختی
ـ گیاه داروشناسی کشاورزی
ـ گیاه داروشناسی شیمیایی
ـ گیاه داروشناسی داروسازی
ـ گیاه داروشناسی پزشکی
ـ گیاه داروشناسی تاریخی
ـ گیاه داروشناسی مدیریتی صنعتی اقتصادی
دراین مقاله سعی می‌شود تا‌حدامکان مهمترین گیاهان دارویی مورد بحث و بررسی قرارگیرد.
نام‌فارسی: شیرین بیان
نام‌علمی:Glycyrrhiza glabra. L
محل‌رویش: بومی نواحی مدیترانه می‌باشد و انتشار آن از مرکز تا جنوب روسیه و آسیای صغیر تا ایران است. در اکثر نقاط ایران خصوصاً نواحی شرقی و شمال‌شرقی و آذربایجان، گیلانغرب، چمچال، کرند، اراک و شیروان می‌روید.
مهمترین مواد موثره: گلیــسیریزین، اسیــدهای تری‌ترپنویید، گلیکوزیدهای فلاونوئیدی و فیتوسترول.
مهمترین کاربرد در طب‌سنتی:
درمان ورم و زخم‌معده و اثنی‌عشر، مدر و ملین، ضدویروس زخم و التهاب زونا، چشم، دهان و دستگاه‌تناسلی .
مهمترین کاربردها در طب‌نوین:
به‌عنوان داروی گیاهی مکمل، علیه عفونت‌ها، رفع سوء‌هاضمه و التهاب‌معده استفاده می‌شود.
موارد استفاده در داروها: قرص مکیدنی لیکوفار، قرص د.رگلیس.
عوارض‌جانبی: توصیه می‌شود در زمان بارداری مصرف نشود. مصرف بی‌رویه‌ی شیرین‌بیان و یا سایر فرآورده‌های آن به سبب تحریک غدد فوق‌کلیوی و ترشح بیش‌از اندازه‌ی هورمون آلدسترون مضر است.
نام فارسی: اسطوخدوس
نام علمی: Lavandula officinalis
محل رویش: در بیشتر نقاط دنیا به‌حالت خودرو می‌روید مخصوصاً در جنوب فرانسه، مناطق مدیترانه و در تورنتو به‌مقدار زیاد وجود دارد و بسته به شرایط محیط و خاک به انواع مختلف ظاهر می‌شود.
مهمترین مواد موثره: فلاونوئیدها، لینالول،ترکیبات فنلی و مونوترپن، فنکون.
مهمترین کاربرد در طب‌سنتی: بهبود و تسکین سردرد. بوعلی سینا راجع به اسطوخدوس چنین نوشته است: عطر این گیاه خاصیت قوی خواب‌آور داشته، مخدر است، حساسیت را کم و درد را تسکین می‌دهد، کم‌کننده‌ی غم‌و‌اندوه است.
مهمترین کاربردها در طب‌نوین: مسکن اعصاب و بیماریهای تنفسی
مورد استفاده در داروها: فرآورده‌های آرایشی ضدلک.
عوارض‌جانبی: گیاهی است بی‌ضرر و همه می‌توانند از‌آن استفاده‌کنند. فقط برای اشخاص صفراوی‌مزاج خوب نیست و باعث آشفتگی می‌شود. اینگونه افراد باید آنرا با سکنجبین و کتیرا میل‌کنند.
نام‌فارسی: شوید
نام‌علمی: Anethum graveolens
محل‌رویش: گیاهی است رطوبت‌پسند و روشنایی‌پسند که در اکثر نقاط استپی و کوهپایه‌های ایران کاشته می‌شود. گرچه از‌نظر ژنتیکی اصلاحی روی آن صورت نگرفته است ولی شوید مرغوب، پرمحصول و دارای برگهای لطیف، سبز‌رنگ و خوشمزه و خوش‌عطر است و میوه و برگ آن در داروسازی مورد استفاده قرار‌می‌گیرد.
مهمترین مواد‌موثره: اسانس‌های کارون، لیمونن، فلاندرن.
کاربرد در طب‌سنتی: میوه‌ی شوید تسکین‌دهنده‌ی درد‌معده، رفع‌استفراغ، آرام‌کننده، ضدتشنج، زیاد‌کننده‌ی شیر، سکسکه، مدر، تسکین‌دهنده‌ی دردهای‌قاعدگی است.
مهمترین کاربردها در طب‌نوین: برگ و ساقه‌های شوید در پایین‌آوردن چربی‌خون مفید‌است.
موارد استفاده در داروها: قطرهی خوراکی دیل‌سان، قطرهی کولیتیک، قطرهی خوراکی‌شوید، قرص آنتوم، شربت گل‌گریپ.
عوارض‌جانبی: مصرف تخم‌شوید برای زنان باردار ممنوع می‌باشد.
نام فارسی: باریجه
نام علمی: Ferula gummosa Boiss
محل رویش: یکی‌از گیاهان دارویی و صنعتی ایران است و درمیان صادرات گیاهان دارویی رتبه‌ی اول را داراست. میزان صادرات این گیاه براساس وضعیت مراتع و شرایط جوی بسیار متفاوت است. در بسیاری از ارتفاعات ایران و در‌مناطق کوهستانی و ییلاقی پراکندگی دارد و به‌صورت محدودی نیز در برخی‌از کشورهای اطراف دیده‌می‌شود.
مهمترین مواد موثره: اسانس، رزین.
مهمترین کاربردها در طب‌سنتی: نیرو‌دهنده، ضد‌نزله و ضدتشنج، رفع درد‌معده، رفع بیماریهای رحم.
مهمترین کاربردها در طب‌نوین: به‌صورت خوراکی خلط‌آور، ضدآسم و ضد‌اسپاسم و در استعمال خارجی در رفع دردهای روماتیسمی، رفع درد‌معده، ضدعفونی‌کننده و میکروب‌کش به‌کار می‌رود.
موارد استفاده در داروها: محلول ام‌جی ـ لوسیون ضدجوش باریجه.
عوارض‌جانبی: برای مصرف خوراکی بهتر است در روغن‌بادام حل‌شود. این گیاه بسیار گرم و‌خشک است و لذا برای اشخاص گرم‌مزاج مضر‌است و در فصول و مناطق گرم تجویز نمی‌شود و درصورت ضرورت مصرف باید با روغن بنفشه و کافور مصرف شود.
نام فارسی: سنـا
نام علمی: Cassia italica
محل‌رویش: مهمترین محل‌های رویش این گیاه کشورهای آفریقایی ازجمله مصر و اتیوپی، کنیا و لیبی است و کشورهای آسیایی ازجمله ایران و عربستان و هند و پاکستان است.
مهمترین مواد موثره: سنوزیدها، موسین، مشتقات فلاون‌ها مثل کامفورید، کامفورول و ایزورامنتین.
مهمترین کاربردها در طب سنتی: مسهل‌قوی، مدر.
مهمترین کاربردها در طب نوین: مسهل.
موارد استفاده در داروها: قرص روکشدار سنالین ۷/۵، قرص سنالاکس، شربت سناگراف، قرص سی‌لاکس.
عوارض‌جانبی: برای جلوگیری‌از تنبلی روده و عوارض درازمدت سنا بهتر‌است پس‌‌از دو‌هفته مصرف، یک یا دو هفته استفاده آن قطع گردد و مجدداً مصرف شود. خانم‌هایی که بچه شیر می‌دهند و خانم‌های باردار از‌خوردن سنا خودداری کنند.
نام فارسی: سنبل‌الطیب
نام علمی: Valeriana officinalis
محل رویش: نواحی معتدله‌‌ی اروپا و آسیا و شمال آمریکا. در ایران در آذربایجان و اطراف کوه سهند یافت می‌شود.
مهمترین مواد موثره: روغن‌فرار، الکالوئید، رزین، تانن، گلیکوزید،پیریل‌کتون.
مهمترین کاربردها در طب‌سنتی: ضد‌اسپاسم و آرام‌بخش، رفع ناراحتی‌های عصبی.
مهمترین کاربردها در طب‌نوین: آرام‌بخش و خواب‌آور، پایین‌آورنده‌ی فشارخون.
مورد‌استفاده در داروها: قرص روکشدار نوراگل و نوراگل‌فورت، کپسول سدامین، قرص ترانکی وال، قطره خوراکی آنتی‌میگرن.
عوارض‌جانبی: چون سنبل‌الطیب برای کلیه مفید و برای کبد مضر است لذا در طب سنتی توصیــه شده‌است، با کتیـــرا مصرف شود.
منابع در دفتر نشریه می‌باشد.
ثبت نظر