نیاز هر‌جامعه‌ی پویا و رو‌به‌رشد، رویکرد تاریخی به‌گذشته است تا با شناخت میراث و دستاوردهای پیشینیان، راه را برای پیشرفت و دگرگونی کنونی هموار سازد. به‌شرط آنکه از این رویکرد صرفاً برای معرفی شخصیت‌های بزرگوار استفاده شود و از هر‌گونه اسطوره‌سازی و مکتب‌پردازی اجتناب گردد. امری که در‌سال‌های اخیر در منطقه‌ی ما مرسوم گشته و حاشیه‌سازی و تحریف تاریخ را باعث شده‌است تا رویکردهای تاریخی، غبار اوهام به‌خود گیرد و از حیّز انتفاع خارج گردد.
همکاران عزیز فرهیخته‌ی ما در نظام‌پزشکی شهرستان اهر، با تهیه‌ی این مقاله در‌نظر‌دارند تا گامی شایسته برای معرفی تاریخ طبابت در اهر بر‌دارند. بدیهی است که ایشان دراین فرصت، گوشه‌ای از این تاریخ را بررسی نموده‌اند و به‌طور قطع و یقین، در‌گذشته شخصیت‌های بزرگوار دیگری هم در‌این‌زمینه فعالیت کرده‌اند که ممکن‌است بر آنان پوشیده مانده باشد. لذا این عزیزان آمادگی خود را برای تکمیل و انتشار آنها اعلام نموده‌اند که به همه‌ی آنان خداقوت می‌گوییم. باشد که با همت این عزیزان و سایر همکاران عزیز از دیگر نقاط سرزمین پهناور ایران‌زمین، زوایای تاریک تاریخ پزشکی این سرزمین کهن که به گواه تاریخ، صاحب قدیمی‌ترین دانشکده‌ی‌پزشکی جهان (جندی‌شاپور) می‌باشد، بیش‌از گذشته روشن و تابناک گردد.
بنا‌به دستور سازمان محترم نظام‌پزشکی اهر، اینجانب به‌طور مختصر و در‌حد اطلاعات شخصی؛ در‌مورد پیشینه‌ی طبابت و داروسازی این شهرستان، به عرض می‌رساند:
کشور عزیزمان ایران، در‌طول سالیان حیات خود در بیشتر شهرهایش دانشمندان و حکمای معروف و متبحّری را پرورش داده است. از چهره‌های معروف و اثرگذار ایرانی در حیطه‌ی پزشکی و داروسازی؛ بوعلی‌سینا و محمدبن‌زکریای رازی هستند که بنیان‌گذاران مکتب پزشکی و داروسازی بوده و به‌عنوان چهره‌هایی درخشان در دنیا معرفی‌شده و در دانشگاه‌های اروپایی از کتب آنها و کشفیاتشان استفاده‌های شایانی برده‌اند. علاوه‌بر آنها در جای‌جای سرزمین پهناور ایران و در قرون گذشته، چهره‌های دیگری به این علم و فن شریف پرداخته و اندوخته‌های علمی و تجربی شایانی را به هوطنانمان ارائه‌کرده‌اند و با این عملشان نام نیکی از خود به یادگار گذاشته و در پیشگاه حضرت احدیت و قاطبه‌ی ملت ایران، خوشنام و خوش فرجام بوده‌اند. در آذربایجان و علی‌الخصوص در شهرستان اهر، در قرون اخیر اطباء و داروسازانی بوده‌اند که با علم و تجربت خویش دراین فن فعالیت نموده و پایه‌گذار علم و اصولی دراین خصوص بوده‌اند و در‌میان مردم به‌نام‌های حکیم، طبیب و پزشک معروف شده‌اند. از‌جمله‌ی آنها حکیم لعلی بوده که در کشورهای اروپائی تحصیل طبابت نموه ومدتی هم در اهر توقف داشته و خیابانی هم در اهر به‌نام او ثبت کرده‌اند. حدود 120سال پیش، اولین مسئول بهداشت و درمان اهر که آن زمان به‌عنوان اداره‌ی صحیه معروف بوده، مرحوم میرزا اسمعیل حکیم‌باشی بوده است که فرمان حکیم‌باشی‌گری وی برای ولایت قراچه‌داغ، بنا به پیشنهاد مظفر‌الدین‌شاه (که در زمان ولایتعهدی در تبریز والی بوده) و به پیشگاه پدرش ناصرالدین‌شاه صادر‌شده و بعداز آن بنا به تصدیق میرزا‌مسعودخان، حاکم تبریز از‌طرف مرحوم دکتر فیلسوف‌الدوله رئیس صحیه‌ی ایالتی به‌عنوان مسئول صحیه‌ی اهر، حکم صادر شده‌است.
(کپی ادعانامه و عکس لوازم طبی و جراحی را با توضیحات لازم به‌نظر می‌رساند).
پدر حکیم‌باشی؛ مرحوم محمدصادق هم طبیب بوده و کتب خطی وی موجود و پدر میرزا محمدصادق ؛ مرحوم کربلایی قربانعلی حکیم نیز دراین شغل بوده‌است. البته تحصیلات مرحوم حکیم‌باشی در دارالفنون تبریز بوده و بیشتر کتب تحصیلی ایشان که به یادگار مانده، به زبان‌های عربی و فارسی و با چاپ‌سنگی بوده است.
شر‌ح‌حال میرزا اسمعیل طبیب اهری در کتاب مقدمه‌ای بر تاریخ طب و طبابت در آذربایجان، چنین ذکر شده‌است:
«میرزا اسمعیل طبیب اهری فرزند میرزا محمدصادق اهری و نواده‌ی میرزا قربانعلی حکیم به‌سال۱۲۳۴ خورشیدی (۱۲۷۶هجری قمری) در یک خانواده‌ی اصیل و فاضل که نسل‌اندر‌نسل به امر طبابت می‌پرداختند، در شهر اهر چشم به‌جهان گشود. پدر ایشان میرزا محمدصادق طبیب و جدشان میرزا قربانعلی حکیم نیز به شغل طبابت می‌پرداختند. همچنین آن مرحوم برادر کوچکتری به‌نام میرزا ابراهیم طبیب اهری ملقب به فخر‌الاطباء داشته که در شهر هریس ساکن و در‌آن خطه به طبابت مشغول بوده است. میرزا اسمعیل همزمان با طی تحصیلات مقدماتی در نزد علماء و فضلای این منطقه و یادگیری اصول اولیه‌ی طب‌سنتی در نزد پدر، بنا‌به اهمیت خط و خوشنویسی در آن زمان و علاقه و استعداد ویژه‌ای که ایشان به این هنر داشتند، به‌طور جدی به یادگیری این هنر اصیل ایرانی پرداختند.
در دوره‌‌ی جوانی، در ادامه‌ی فراگیری علوم مختلف آن زمان و زبان‌های عربی و فرانسه، موفق به ادامه‌ی تحصیل در رشته‌ی طب به سبک جدید در مدرسه‌ی دارالفنون تهران می‌شود. میرزا بعداز اتمام تحصیل خود و کسب اجازه‌ی طبابت، جهت خدمت به اهالی منطقه و بنا‌به تقاضای مرحوم حاجی میر‌آقا بنی‌هاشم (امین‌الرعایا) از علمای منطقه و پشت‌گرمی ایشان، به شهرستان اهر باز‌گشته و تا آخر عمر شریفشان به مداوا و معالجه‌ی بیماران مشغول و مأمور می‌گردد. در‌سال۱۳۰۵ هجری قمری و در‌پی معالجه‌ی حاذقانه و ماهرانه‌ی بیماری مظفرالدین میرزا (ولیعهد) و با ثبوت مراتب صداقت علم و اطلاع و قابلیت ایشان، حکم رسمی حکومتی «حکم حکیم‌باشی‌گری منطقه‌ی قراچه‌داغ» به آن مرحوم اعطا می‌شود. در‌سال۱۳۴۰ قمری، طی حکم دولتی از طرف فیلسوف‌الدوله و باتوجه به لزوم وجود یک طبیب دانا در ولایت قراچه‌داغ، ریاست اداره‌ی بهداشت و درمان منطقه به میرزا محول‌گردید تا به حفاظت و مراقبت از امور بهداشتی کوشش نماید.
میرزا با دایرکردن مطبی در خانه‌ی اجدادی خود در محله‌ی قالا‌قاپوسی اهر، کار طبابت خود را به طور رسمی شروع کرد. «در طبقه‌ی بالای این مطب، خود مشغول طبابت و معالجه‌ی بیماران می‌شد و سپس در طبقه‌ی پایین آن که پنجره‌ای رو‌به کوچه داشته است، داروخانه‌ای دایر می‌کند که در‌آن یکیاز شاگردانش به نام مرحوم میرزا محمد حکیم به خدمات دارویی می‌پردازد».
درکتاب مذکور؛ به نامه‌ی گلایه‌آمیز حکیم اسماعیل اهری به یکیاز شخصیت‌های اهر (که به تحسین یک تَن طبیب قلابی ارمنی و تضعیف میرزا اسماعیل دست‌زده بود) اشاره‌گردیده است. در آن نامه مرحوم میرزا در واکنش به عمل غیر‌قانونی آن فرد شیاد که به ناحق به لباس اهل حرفه‌ی طبابت وارد شده بود چنین نوشته است: بنده بر‌حسب حکم رسمی که از مرکز ایالتی صادر شده به امور صحیه‌ی این ولایت مأمور و ناظر هستم و در این روزها کسانی که متصدی به امر طبابت هستند را تفتیش و تنقید خواهم نمود و جمعی از معارف بلد (شهر)، حاضر مجلس خواهند‌شد. بهتر آن است که آن جناب نیز در همان روز تشریف‌آورده و ناظر اعمال ما باشد. بنده به‌نحوی که عوام فهم باشد از متصدیان استنطاق خواهم‌کرد؛ اگر توانستند از عهده‌ی اجوبه (جواب‌ها) و اسئله (سوال‌ها) بر‌آیند به قول لعلی، طبیب هستند و طبابت می‌توانند وگرنه احدی حق ندارد که به امر طبابت اقدام‌کرده و مخلوق خدا را بکشد تا هر‌که بمیرد گویند اجلش تمام بود و هر‌که زنده بماند بگویند با معالجه منخوب شد؛ چنانچه تا‌به‌حال بدین طریقه رفتار نموده‌اند.
همچنین در کتاب ستارگان درخشان آسمان علم و فقاهت ارسیاران، از شخصیتی به‌نام ملاکریم غرة‌العلماء اهری یاد‌شده که از مشاهیر و علمای بزرگ دین در اهر بوده که در‌سال۱۲۲۰ هجری قمری در یکی از روستاهای اطراف اهر به‌دنیا آمده و در رشته‌ی طب نیز دارای تألیف می‌باشد.
از‌جمله اطبای نام‌آور عصرحاضر، مرحوم دکتر قاسم خان اهری بوده که در کشور فرانسه تحصیل نموده و اولین چشم‌پزشک اهر بوده است و در سال‌های قبل، از آن مرحوم یاد و ذکر‌خیری از‌طرف سازمان محترم نظام‌پزشکی اهر شده‌است. همچنین فرزند برومندش مرحوم دکتر حسن اهری متخصص بیماری‌های اطفال بود که در تشکیل بیمارستان کودکان به ریاست مرحوم دکتر محمد‌قریب نقش برجسته‌ای ایفا نموده‌است. دکتر جعفر امامی اهری (اورولوژیست) نیز از اطبای معروف و خدمتگزار مردم بوده که همه‌ساله در ایام تابستان، چند‌ماهی به اهر می‌آمده و در منزل شخصی به بیماران خدمت ارائه می‌نمود. بعدها مرحوم دکتر ابراهیم بنی‌هاشم به‌عنوان رئیس بهداری منصوب و خدمات شایانی را برای همشهریان انجام داده. همچنین یکیاز پزشکان مجاز به‌نام پزشک محمد‌علی‌حکیمی که در نزد مرحوم دکتر فیلسوف‌الدوله در تبریز تلمذ نموده و بعداز اخذ مجوز طبابت، سی‌سال در خدمت وزارت بهداری و به‌عنوان پزشک درمانگاه و کفیل و رئیس بهداری اهر خدمت نموده و حتی بعداز بازنشتگی هم در مطب شخصی خود در اهر فعالیت داشته و نام نیکویی از خود به یادگار گذاشته است.اینجانب فرزند ایشان؛ دکتر اسمعیل حکیمی هستم که از‌سال۱۳۴۷ خورشیدی در شهر اهر داروخانه داشته‌ام و بعداز انقلاب شکوهمند اسلامی و از آبان‌ماه ۱۳۵۹ لغایت ۱۳۶۱/۳/۳۱ به‌عنوان سرپرست شبکه‌ی بهداری اهر مشغول به کار بوده‌ام.
اولین داروخانه در اهر به‌وسیله‌ی پزشک ممدوحی که هم پزشک بودند و هم داروساز افتتاح شده و بعداز آن داروسازان اهر به‌ترتیب مرحوم دکتر محمد اهری، سپس دکتر احمد بیگلری و مرحوم وهاب‌زاده و بعد دکتر حسین سلطانی و بعداز آن دکتر اسمعیل حکیمی.
خوشبختانه بعداز انقلاب شکوهمند اسلامی تحصیلات پزشکی و داروسازی در دانشگاه‌های دولتی و غیر‌انتفاعی روز‌به‌روز خیل مشتاقان تحصیل و خصوصاً جوانان طالب علم را جذب نموده و اطباء متخصص و ماهری اعم از برادران و خواهران، پابه عرصه‌ی خدمت به همشهریان گذاشته‌اند و می‌شود گفت که این پزشکان و داروسازان جوان عده‌ی شأن لایعد و لایحصی بوده و دراین‌مدت با تأسیس بیمارستان‌ها و کلینیک‌های متعدد شبانه و روزانه به ارائه‌ی خدمات همت گمارده‌اند و اکنون دیگر محتاج به پزشکان هندی، پاکستانی و بنگلادشی نیستیم.
ثبت نظر